Οι θεωρίες συνωμοσίας βλάπτουν

«Είναι απίστευτα επικίνδυνο και καταστροφικό να μη δίνουμε σημασία στην ψευδοεπιστήμη» διεμήνυσε την περασμένη εβδομάδα ο Πολ Ρόμερ (Νoμπέλ Οικονομίας 2018), τονίζοντας ότι θα πρέπει να επιδεικνύουμε μηδενική ανοχή στην αμφισβήτηση των επιστημονικών στοιχείων.

Δεν είναι μόνο οι θεωρίες συνωμοσίας και η ψευδοϊστορία –π.χ. ότι Κινέζοι ανακάλυψαν την Αμερική, εξωγήινοι δίδαξαν την κατασκευή των πυραμίδων...– που βρίσκουν τεράστια απήχηση· δημοφιλείς είναι και αναρίθμητοι ψευδοεπιστημονικοί, επιστημονικοφανείς ισχυρισμοί.

Στους καταλόγους των ψευδοεπιστημών περιλαμβάνονται δεκάδες, αστρολογία, αστροθεραπεία, μαντική, δημιουργισμός, λυσενκοϊσμός, κρυπτοζωολογία, αντιβαρύτητα, επίπεδη γη, γραφολογία, παραψυχολογία, μετενσάρκωση, ευφυής σχεδιασμός, θεοσοφία, πνευματισμός, βιοσυντονισμός κ.ο.κ., που παγιδεύουν το πνεύμα στον ανορθολογισμό. Ωστόσο, η αμφισβήτηση δεδομένων σχετικά με το περιβάλλον και την ανθρώπινη υγεία είναι που παρασύρουν πλήθη σε ολέθριες για την ανθρωπότητα οδούς.

«Υπάρχουν ακόμη άνθρωποι, ευτυχώς στο εξωτερικό προς το παρόν τουλάχιστον, που πιστεύουν ότι η Γη είναι επίπεδη ή και ότι η προσσελήνωση δεν έγινε ποτέ, αλλά και στο εσωτερικό που θεωρούν ότι μας ψεκάζουν», λέει στην «Κ» ο Κωνσταντίνος Καρτάλης, καθηγητής Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.

«Πρόσφατα παραδείγματα καχυποψίας στην επιστήμη αποτελούν το αν είναι αναγκαίος ο εμβολιασμός ως μέτρο πρόληψης ασθενειών αλλά και αν πράγματι αλλάζει το κλίμα του πλανήτη.

Και στις δύο περιπτώσεις τα επιχειρήματα δεν βασίζονται σε πειραματικά ή άλλα δεδομένα, γεγονός που τα καθιστά αυτοδίκαια έωλα. Αλλωστε, βασική προϋπόθεση της επιστημονικής γνώσης είναι η έρευνα που προηγείται, έρευνα που σε ορισμένες περιπτώσεις οφείλει, για να είναι συνεπής, να είναι εντατική και μακροχρόνια».

Κάτι περισσότερο από προειδοποιητική κραυγή μπροστά στην αδράνεια που φέρνει η αμφισβήτηση της επιστήμης, ήταν η έκθεση της Διακυβερνητικής Επιτροπής για την Κλιματική Αλλαγή (IPCC) που στηρίχθηκε σε 6.000 επιστημονικές μελέτες: η άνοδος της θερμοκρασίας είναι αδύνατον να συγκρατηθεί στον 1,5 βαθμό Κελσίου σε σχέση με τα προβιομηχανικά επίπεδα, βαδίζουμε ολοταχώς σε αύξηση 2 ή και 3 βαθμών.

Μόλις ξεπεραστεί το «φράγμα» του 1,5 βαθμού, που εκτιμάται ότι θα συμβεί το 2030, ακόμη και μια άνοδος κατά κλάσματα του βαθμού θα οδηγεί σε ξηρασίες, πλημμύρες, καύσωνες και φτώχεια σε μεγάλα τμήματα του πλανήτη.

Στην Ελλάδα, πολλές περιοχές θα κινδυνεύσουν από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας από 0,2 έως 0,5 μέτρα, οι παρατεταμένες ξηρασίες, η αύξηση των ανέμων, οι καύσωνες θα επηρεάσουν γεωργία, τουρισμό και υγεία.

Παράλληλα, ξεχασμένες ασθένειες επανεμφανίζονται εξαιτίας του αντιεμβολιαστικού κινήματος – κοκίτης, μηνιγγίτιδα, παρωτίτιδα, ιλαρά. Ειδικά σε ό,τι αφορά την τελευταία, την περίοδο 2016-2018 έχουν καταγραφεί 20.000 περιστατικά στην Ευρώπη, σύμφωνα με το ΚΕΕΛΠΝΟ και 79 θάνατοι (οι 31 το 2018).

Στην Ελλάδα έχουν καταγραφεί 3.258 κρούσματα ιλαράς και τέσσερις θάνατοι, από 1/5/2017 έως 11/10/2018. Το 20% του πληθυσμού στη χώρα είναι ανεμβολίαστο ή ατελώς εμβολιασμένο. Επίσης, έχουν πενταπλασιαστεί τα περιστατικά του έρπητα ζωστήρα – στην Ευρώπη καταγράφονται πλέον 1,8 εκατ. περιστατικά ετησίως.

Η άρνηση της κλιματικής αλλαγής

Κάθε χρόνο για τα επόμενα 20 χρόνια, λέει η IPCC, κυβερνήσεις και ιδιώτες θα πρέπει να επενδύουν το 2,5% του παγκόσμιου ΑΕΠ (2,4 τρισ. δολ.) προκειμένου να μη διαβούμε το «κατώφλι» του 1,5 βαθμού. Για να επιτευχθεί αυτό, απαιτείται μείωση των παγκόσμιων εκπομπών του διοξειδίου του άνθρακα κατά 45% έως το 2030, οι ανανεώσιμες πηγές να παρέχουν το 85% της ηλεκτρικής ενέργειας έως το 2050 και η χρήση άνθρακα σχεδόν να μηδενιστεί.

Ο Ντόναλντ Τραμπ, που είχε μιλήσει για «απάτη που επινοήθηκε από τους Κινέζους» προκειμένου να καταστήσουν την αμερικανική βιομηχανία λιγότερο ανταγωνιστική και είχε αποσύρει τις ΗΠΑ από τη Συμφωνία των Παρισίων, προ ημερών παραδέχθηκε ότι «κάτι συμβαίνει, δεν είναι φάρσα», ωστόσο επανέλαβε ότι «δεν θέλω να δώσω τρισεκατομμύρια δολάρια, να χάσω εκατομμύρια δουλειές, να μπω σε μειονεκτική θέση».

«Νέα θρησκεία»

Από τον Νορβηγό νομπελίστα φυσικό Αϊβαρ Γκίεβερ, που είπε ότι «η παγκόσμια υπερθέρμανση έχει γίνει μια νέα θρησκεία» και τους Αμερικανούς ειδικούς Πάτρικ Μίκαελς, Τζον Κρίστι, Ρίτσαρντ Λίντζεν, που συνέταξαν καθησυχαστικές εκθέσεις, έως τον Αμερικανό τηλεπαρουσιαστή Αλεξ Τζόουνς σήμερα, που διαδίδει τις θέσεις Τραμπ, η άρνηση της ανθρωπογενούς υπερθέρμανσης καλά κρατεί. Οπως και οι θεωρίες συνωμοσίας ότι η κλιματική αλλαγή οφείλεται σε στρατιωτικά πειράματα ή ότι υποστηρίζεται από συμφέροντα που θέλουν να ανατρέψουν το υπάρχον σύστημα προς όφελος νέων παγκόσμιων παικτών.

«Τα αίτια της αμφισβήτησης δεν είναι πάντα επιστημονικά, αλλά όπως εύστοχα υποστηρίζεται συναρτώνται με τα συμφέροντα των πετρελαϊκών χωρών ή και εταιρειών που δεν επιθυμούν να είναι επιτυχής η πορεία προς οικονομίες χαμηλού άνθρακα (βασίζονται στις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας)», λέει ο κ. Καρτάλης. «Ομως, μετά μία περίοδο μακράς επιστημονικής έρευνας που έκλεισε σχετικά πρόσφατα, έχει πλέον διαμορφωθεί μια παγκόσμια επιστημονική συναντίληψη ότι το κλίμα αλλάζει, και οι επιπτώσεις είναι ήδη ορατές. Η πρόσφατη έκθεση της IPCC δεν αφήνει περιθώρια για παρερμηνείες. Δέκα έτη είναι μόλις το διάστημα που απομένει για τη λήψη των αναγκαίων μέτρων. Μετά θα είναι (αρκετά) αργά...».

Η αμφισβήτηση της κλιματικής αλλαγής, συνεχίζει ο κ. Καρτάλης, «από τους κάθε λογής κύκλους (πολιτικούς, επιχειρηματικούς, αλλά και επιστημονικούς, αν και σε περιορισμένο πλέον βαθμό) όπως και από ομάδες πολιτών που διαβλέπουν μία διεθνή συνωμοσία εις βάρος τους με όχημα την κλιματική αλλαγή, θα μπορούσε να είναι εύλογη αν ήταν τεκμηριωμένη. Καθώς αυτό δεν συμβαίνει, είναι μάλλον επικίνδυνη, καθώς το αποτέλεσμα είναι να χάνεται πολύτιμος χρόνος στη λήψη μέτρων, σε ένα δε φαινόμενο που από τη φύση του η προληπτική δράση είναι μακράν αποτελεσματικότερη της κατασταλτικής. Μέτρα που δεν λαμβάνονται σήμερα, θα χρειαστεί να ληφθούν με διπλή ή και πολλαπλάσια ένταση και φυσικά κόστος τα επόμενα έτη για να έχουν το ίδιο αποτέλεσμα. Στο ίδιο διάστημα, οι ανισορροπίες στο κλιματικό σύστημα θα ενισχύονται, πλήττοντας όλο και περισσότερες περιοχές του πλανήτη και ομάδες πληθυσμού και ακυρώνοντας σταδιακά την ήδη προβληματική ευημερία της τρέχουσας και της επόμενης γενιάς».

Η αντιεμβολιαστική απειλή

Οι απαρχές του αντιεμβολιαστικού κινήματος τοποθετούνται στο 1998, όταν ο Βρετανός γαστρεντερολόγος Αντριου Γουέικφιλντ δημοσίευσε στο ιατρικό περιοδικό Lancet μελέτη σε 12 παιδιά, με την οποία υποστήριζε πως το εμβόλιο MMR κατά ιλαράς, παρωτίτιδας, ερυθράς συνδέεται με την εμφάνιση ενός νέου συνδρόμου, της «αυτιστικής εντεροκολίτιδας».

Ο Γουέικφιλντ έδωσε συνέντευξη Τύπου που πυροδότησε τη μαζική φοβία στον εμβολιασμό. Περαιτέρω έρευνες δεν επιβεβαίωσαν τα ευρήματα και το Lancet απέσυρε τη δημοσίευση του 1998, ο Γουέικφιλντ διαγράφηκε από το ιατρικό μητρώο του Ηνωμένου Βασιλείου, ωστόσο το αντιεμβολιαστικό κίνημα συνέχισε να διογκώνεται και λόγω Διαδικτύου, όπως σημειώνει ο ομότιμος καθηγητής Παιδιατρικής και πρόεδρος της Ελληνικής Παιδιατρικής Εταιρείας Ανδρέας Κωνσταντόπουλος. «Μέσα στην τελευταία τριετία αυξήθηκε κατά 10% η αμφισβήτηση των εμβολίων εξαιτίας των λανθασμένων πληροφοριών που παίρνουν κυρίως νέες μητέρες, κάτω των 35 ετών, από τον Μr Google. Τα εμβόλια σώζουν ζωές», συνεχίζει ο κ. Κωνσταντόπουλος. «Εχουν βοηθήσει στο να εξαφανιστούν παλιές αρρώστιες τις οποίες οι νέοι παιδίατροι δεν έχουν αντιμετωπίσει στην καριέρα τους –πολιομυελίτιδα, διφθερίτιδα, τέτανος– εξαιτίας των οποίων πέθαιναν, ή έμεναν ανάπηρα, δεκάδες παιδιά τις δεκαετίες του ’50, ’60 και ’70. Παγκοσμίως, 5 εκατ. παιδιά σώζονται λόγω των εμβολιασμών, παρά ταύτα ακόμη 2-2,5 εκατομμύρια παιδιά χάνονται λόγω μη εμβολιασμού στις υπανάπτυκτες χώρες, αλλά και λόγω του αντιεμβολιαστικού κινήματος».

Στη χώρα μας δεν υπήρχε αντιεμβολιαστικό κίνημα. Οι απαρχές του τοποθετούνται στο 2009, «όταν με την πανδημία της γρίπης πολλοί επαγγελματίες υγείας, γιατροί, νοσηλεύτριες, μαίες, άλλες ειδικότητες που δεν γνωρίζουν τα εμβόλια –στη χώρα μας μόνο οι παιδίατροι τα διδάσκονται– έδιναν λανθασμένες πληροφορίες, έλεγαν, ακόμη και σοβαροί άνθρωποι, καθηγητές πανεπιστημίου, ότι προκαλούν εγκεφαλοπάθεια», εξηγεί ο κ. Κωνσταντόπουλος, ο οποίος είχε δώσει τότε αγώνα υπέρ των εμβολίων.

«Οι καθηγητές εκείνης της εποχής γνώριζαν το εμβόλιο της πανδημίας της γρίπης του ’70. Με το εμβόλιο εκείνο χορηγούσαν αδρανοποιημένο όλον τον ιό, 3.000 διαφορετικές ουσίες, ορισμένες από τις οποίες δημιουργούσαν ενίοτε σοβαρές παρενέργειες, εγκεφαλοπάθειες κ.ά. Από το 1993 τα εμβόλια είναι “καθαρά”, δεν χορηγείται πλέον όλος ο ιός αλλά 3 – 4 ουσίες, 3 για τον κοκίτη, 4 για τη γρίπη. Τα εμβόλια είναι πλέον εντελώς αθώα, γι’ αυτό δεν βλέπουμε πια παρενέργειες στα παιδιά, πυρετούς, σπασμούς».

Και συνεχίζει ο ίδιος: «Ωστόσο, από την αμφισβήτηση εκείνης της περιόδου καλλιεργήθηκε μια γενική δυσπιστία και είχαμε μείωση της εμβολιαστικής κάλυψης από 15% μέχρι 40% σε όλα τα εμβόλια. Η Παιδιατρική Εταιρεία προέβη σε αγώνα ενημέρωσης και κυρίως στους επαγγελματίες υγείας, διότι από εκεί ξεκινάει το πρόβλημα.

Αλλο παράδειγμα, το εμβόλιο κατά του καρκίνου του τραχήλου της μήτρας. Οταν ήρθε πριν από 10-12 χρόνια στην Ελλάδα, οι γυναικολόγοι δεν το συνιστούσαν σχεδόν στο σύνολό τους. Μετά τέσσερα-πέντε χρόνια συνεργασίας γυναικολόγων - παιδιάτρων, συνιστάται ανεπιφύλακτα και η εμβολιαστική κάλυψη έχει αυξηθεί».

Η αποκαθήλωση της επιστημονικής γνώσης από συμφέροντα

«Σε μεγάλο βαθμό η κρίση εμπιστοσύνης στην επιστήμη έχει ιδεολογικά κίνητρα και απαρχές», εξηγεί στην «Κ» ο Στάθης Ψύλλος, καθηγητής Φιλοσοφίας της Επιστήμης και Μεταφυσικής στο ΕΚΠΑ. «Σχετίζεται, κατά τη γνώμη μου, με την ευρύτερη προβολή και αποδοχή σχετικιστικών και κατασκευασιοκρατικών προσεγγίσεων στην επιστημονική γνώση.

Η επιστημονική γνώση, η τεκμηρίωση των θεωριών και των υποθέσεων και ο έλεγχός τους παύουν να θεωρούνται οι κορωνίδες της αντικειμενικότητας και της ορθολογικής κρίσης και χαρακτηρίζονται ως κοινωνικές κατασκευές, προϊόντα διαπραγματεύσεων και συσχετισμού δυνάμεων.

Η επιστήμη καθίσταται ένα από τα πολλά ισοδύναμα πλαίσια “γνώσης” του κόσμου με αποτέλεσμα να ανοίγει ο δρόμος για την ψευδο-επιστήμη. Αυτού του είδους οι απόψεις, που ενίοτε παρουσιάζονται ως “προοδευτικές”, υπονομεύουν τη γνώση, άρα και την αλλαγή, της πραγματικότητας.

Επιχειρηματικά, οικονομικά και πολιτικά συμφέροντα τρέφονται από, αλλά και τρέφουν, την αποκαθήλωση της επιστημονικής γνώσης και την αμφισβήτηση ενδελεχώς τεκμηριωμένων επιστημονικών θεωριών. Είναι γνωστή η συνύφανση επιχειρηματικών συμφερόντων με την άρνηση της ανθρωπογενούς κλιματικής αλλαγής.

Η περίπτωση της κριτικής του εμβολιασμού αναδεικνύει ότι η αμφισβήτηση της επιστημονικά τεκμηριωμένης γνώσης έχει μακροπρόθεσμες και πολλές φορές μη αναστρέψιμες αρνητικές συνέπειες στη συνείδηση της κοινής γνώμης. Το 2010, το έγκριτο περιοδικό Lancet απέσυρε (έστω και μετά από 12 έτη) ως ψευδεπίγραφη και αναξιόπιστη τη (μοναδική) μελέτη που υποτίθεται ότι αποδείκνυε συσχέτιση μεταξύ του εμβολιασμού MMR και του αυτισμού. Παρά ταύτα ακόμα υπάρχει παγιωμένη αντίσταση στον εμβολιασμό.

Προσπάθεια χειραγώγησης

Η αναγνώριση του πρωταρχικού ρόλου της επιστημονικής γνώσης στη διαμόρφωση και δικαιολόγηση της κοσμοεικόνας και των πεποιθήσεών μας δεν συνεπάγεται την άκριτη στήριξη της επιστήμης. Αυτή η στάση αντίκειται στο ίδιο το επιστημονικό πνεύμα. Οι ερευνητές και τα Πανεπιστήμια πρέπει, για παράδειγμα, να είναι πολύ πιο επιφυλακτικοί με την ιδιωτική χρηματοδότηση της έρευνας εφόσον υπάρχουν ισχυρά τεκμήρια για την προσπάθεια χειραγώγησής της από επιχειρηματικούς ομίλους. Εν τέλει, η επιστήμη είναι το καλύτερο μέσο που έχουμε επινοήσει για να υπερβούμε την άγνοια και να αποφύγουμε το λάθος».

ΤΑΣΟΥΛΑ ΚΑΡΑΙΣΚΑΚΗ
http://www.kathimerini.gr/