Σε συζητήσεις με πρωτοετείς φοιτητές στο αμφιθέατρο στη Σόλωνος και Σίνα αναφερόμασταν σε ορισμένους τύπους πολιτευμάτων του Αριστοτέλη: αριστοκρατία, δημοκρατία, οχλοκρατία, μοναρχία και τυραννία. Συχνά καταλήγαμε και στην έννοια της αναρχίας.
Το απλουστευτικό παράδειγμα που χρησιμοποιούσα για να πείσω τους φοιτητές μου ότι οι κοινωνίες χρειάζονται κυβερνήσεις (και άλλους θεσμούς) για να διοικηθούν ήταν η περίπτωση μιας διασταύρωσης στο κέντρο της Αθήνας, στην οποία δεν λειτουργεί ο σηματοδότης και όπου δεν υπάρχει τροχονόμος.
Το αποτέλεσμα σε κάθε περίπτωση, τους έλεγα, θα ήταν ένα τεράστιο μποτιλιάρισμα και μια φοβερή αναστάτωση.
Το πόνημα του μεγάλου Πορτογάλου ποιητή Φερνάντο Πεσσόα «Περί Αναρχίας και περί Τυραννίας», αριστοτεχνικά μεταφρασμένο από τον Γιάννη Σουλιώτη, πραγματεύεται σε στυλ Σωκρατικών διαλόγων, την πολυδιάστατη προβληματική της θεωρίας του αναρχισμού και της τυραννίας.
Ο καλύτερος, ίσως, τρόπος να το χαρακτηρίσω είναι σαν ένα έργο αφηρημένης τέχνης του οποίου ο δημιουργός αφήνει τον επισκέπτη του μουσείου να φτάσει στα δικά του συμπεράσματα για την ουσία και τα μηνύματα που το αυτό εκπέμπει. Παρακάτω θα αναφέρω τις δικές μου αντιδράσεις, καθώς πρωτοαντίκρισα αυτόν τον «πίνακα».
Στον ρόλο του Σωκράτη, ο μεγάλος Πορτογάλος ποιητής τοποθετεί τον «αναρχικό τραπεζίτη». Είναι ένας συνδυασμός ιδιοτήτων που αρχικά φαντάζει ως σχήμα οξύμωρο. Με υπομονή και επιμονή ο τραπεζίτης (μια από τις πολλές εκφάνσεις του πολυπρόσωπου Πεσσόα) προσπαθεί να πείσει τον συνομιλητή του ότι η αναρχία στη θεωρία αλλά και την πράξη είναι πραγματοποιήσιμη μόνο σε ατομικό επίπεδο.
Παραθέτοντας τις μεγάλες αρχές της Γαλλικής Επανάστασης -ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη- ο τραπεζίτης επισημαίνει ότι αυτές συχνά αλληλοαναιρούνται. Δηλώνοντας ότι η ατομική ελευθερία είναι το ανώτατο αγαθό στη ζωή του ανθρώπου, πιστεύει ότι η ισότητα σε μια κοινωνία ατόμων με πολύ διαφορετικά νοητικά (γενετικά προσδιορισμένα) και κοινωνικά επίπεδα, μπορεί να επιβληθεί μόνο με βίαιες, αν όχι προκρούστειες, μεθόδους. Τέλος, η αδελφοσύνη, η οποία συνήθως εκφράζεται συγκυριακά και επιλεκτικά, επηρεάζεται καθοριστικά από τις σκοπιμότητες και τα πελατειακά συμφέροντα διαφόρων ηγετικών ομάδων.
Παρά το γεγονός ότι ο τραπεζίτης (άλλος ένας σωσίας του Πεσσόα) ξεκίνησε από καθαρά αριστερές/επαναστατικές αντιλήψεις, γρήγορα κατάλαβε ότι στην πορεία προς το ιδεώδες της αταξικής και ακρατικής κοινωνίας έγιναν σημεία και τέρατα -πολύ χειρότερα από τα δεινά που συνόδευαν την αστική κοινωνία.
Προσπαθώντας να επιλέξει ανάμεσα στη δικτατορία του προλεταριάτου και τον καπιταλιστικό πολυκομματισμό, ο τραπεζίτης φτάνει στο συμπέρασμα ότι μια πολυφωνική μπουρζουαζία είναι το ολιγότερο κακό σε σύγκριση με το μονοκομματικό και άκρως συγκεντρωτικό κράτος των Μπολσεβίκων.
Σε μια στιγμή απογοήτευσης και θυμού ο πρώην αριστερός Πεσσόα αναφωνεί: «Το βέβαιο, φίλε μου, είναι ότι ο σοσιαλισμός κι ο κομμουνισμός είναι καθεστώτα μίσους, κι όπως λέει και το γνωμικό, προς ενίσχυση της ανθρωπότητας, τα μισητά καθεστώτα δεν μπορούν να διαρκέσουν». Χωρίς να το διακηρύσσει, ο ποιητής καταλήγει στο συμβιβαστικό σύνθημα ότι «το τέλειο είναι ο εχθρός του καλού».
Ενα μεγάλο τμήμα των διαλόγων τραπεζίτη - συνομιλητή αφιερώνεται στους πολλούς και εναλλακτικούς ορισμούς των εννοιών αναρχία, τυραννία και ελευθερία. Ο αναγνώστης διαλέγει και παίρνει ανάμεσα σε ορισμούς που συχνά -όπως στη ζωή- συγκρούονται. Από την στιγμή που ο «τραπεζίτης» πείθεται ότι η αναρχία είναι ένα όνειρο που υλοποιείται άμεσα μόνο στο προσωπικό επίπεδο, αποφασίζει να ριχτεί στη μάχη του κέρδους.
Οπως υποστηρίζει, η ελευθερία είναι το κυριότερο αγαθό ενός αναρχικού. Τα χρήματα επομένως θα τον λυτρώσουν από τις δουλείες του μέσου αστού που είναι αναγκασμένος να συντηρήσει την οικογένειά του, να σπουδάσει τα παιδιά του, και να ψάχνει για μια θέση στον ήλιο.
Τα αγαθά της προσωπικής αναρχίας παρελαύνουν διαδοχικά στο λογιστικό τετράδιο του τραπεζίτη: Μετά την ελευθερία έρχεται η αγάπη. Αλλά όχι η «αγάπη» της οργανωμένης θρησκείας, η οποία είχε οδηγήσει τους λαούς σε τρομερά εγκλήματα όπως αυτά των ιεροεξεταστών και των σταυροφόρων. Η έννοια της «ορθοδοξίας» του κάθε δόγματος, κρίνεται ασύμβατη με την ελευθερία σκέψης, λόγου και δράσης.
Ακολουθούν στους διαλόγους πρόσθετα συστατικά στοιχεία της αναρχίας, όπως ο σκεπτικισμός, η αμφισβήτηση, ο αυτοσαρκασμός, η ισορροπία, και η συνεχής αναζήτηση της μέρας που θα εκκολαφθεί η μεγάλη σύνθεση των ατομικών πεποιθήσεων με τη συλλογική θέσπιση μιας βιώσιμης αναρχικής κοινωνίας.
Περιδιαβάζοντας την βιβλιογραφία της πολιτικής φιλοσοφίας περί την αναρχία, ανακαλύπτουμε τις ρίζες της στην σκέψη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Η συστηματική, όμως, ανάπτυξη της αναρχικής σκέψης είναι πιο πρόσφατο δημιούργημα διαφόρων στοχαστών του 18ου, 19ου και του 20ού αιώνα.
Αντίθετα με την γενική εντύπωση ότι οι αναρχικοί είναι πάντοτε αριστεροί και επαναστάτες, στην πραγματικότητα βρίσκουμε στις τάξεις τους και άτομα με άκρως συντηρητική σκέψη· ιδιαίτερα στο χώρο της οικονομίας. Σε ένα συνεχές με δύο πόλους, που εκπροσωπούν τη ανομία και την τυραννία αντιστοίχως, ανακαλύπτουμε θεωρητικούς της αναρχίας να συνωστίζονται κοντά και στα δύο άκρα.
Στη δεξιά πλευρά του συνεχούς έχουμε τους υπερασπιστές της ελεύθερης αγοράς, της ιδιωτικής περιουσίας, της μη παρεμβαίνουσας κυβέρνησης και της απόλυτα ελεύθερης σκέψης (π.χ., Γουίλιαμ Γκόντγουιν και Χένρι Ντέιβιντ Θορώ). Στην αριστερή πλευρά βρίσκουμε πιο γνωστούς υπέρμαχους της ριζοσπαστικής (επαναστατικής) αναρχίας, της κοινοκτημοσύνης, και μιας αυτορρυθμιζόμενης κοινωνίας ισότητας και αδελφοσύνης (π.χ., Μιχαήλ Μπακούνιν και Πιοτρ Κροπότκιν).
Κάπου στο κέντρο του συνεχούς βρίσκουμε την αναρχική σχολή του εθελοντισμού και της αμοιβαιότητας με κύριο εκπρόσωπο τον Πιερ Ζοζέφ Προυντόν. Είναι αυτή η σχολή, η οποία -συναινετικά- δημιούργησε θεσμούς όπως οι ομοσπονδίες και άλλα ενοποιητικά πειράματα, με κορυφαία επιτεύγματα τη γένεση και την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Αξιος συγχαρητηρίων είναι ο μεταφραστής και σχολιαστής του βιβλίου, ο Γιάννης Σουλιώτης, που για πάνω από τριάντα χρόνια παράγει αδιάκοπα τέχνη και λόγο. Πρέσβης, ταξιδευτής, πανεπιστημιακός δάσκαλος, συγγραφέας, μεταφραστής, και ποιητής ο ίδιος, μας χάρισε με ένα δίστιχό του τον καλύτερο -ίσως- ορισμό της αναρχίας: «Η κυριαρχία της κυριαρχίας/ δεν έχει όρια».
(Ο τίτλος προέρχεται από το βιβλίο του Φερνάντο Πεσσόα, «Ο Αναρχικός Τραπεζίτης: και Πέντε Διάλογοι για την Τυραννία», εισαγωγή - μετάφραση - σημειώσεις του Γιάννη Σουλιώτη, εκδ. Παρουσία, 2009).
* Ο Θεόδωρος Κουλουμπής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αντιπρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ).
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
Το απλουστευτικό παράδειγμα που χρησιμοποιούσα για να πείσω τους φοιτητές μου ότι οι κοινωνίες χρειάζονται κυβερνήσεις (και άλλους θεσμούς) για να διοικηθούν ήταν η περίπτωση μιας διασταύρωσης στο κέντρο της Αθήνας, στην οποία δεν λειτουργεί ο σηματοδότης και όπου δεν υπάρχει τροχονόμος.
Το αποτέλεσμα σε κάθε περίπτωση, τους έλεγα, θα ήταν ένα τεράστιο μποτιλιάρισμα και μια φοβερή αναστάτωση.
Το πόνημα του μεγάλου Πορτογάλου ποιητή Φερνάντο Πεσσόα «Περί Αναρχίας και περί Τυραννίας», αριστοτεχνικά μεταφρασμένο από τον Γιάννη Σουλιώτη, πραγματεύεται σε στυλ Σωκρατικών διαλόγων, την πολυδιάστατη προβληματική της θεωρίας του αναρχισμού και της τυραννίας.
Ο καλύτερος, ίσως, τρόπος να το χαρακτηρίσω είναι σαν ένα έργο αφηρημένης τέχνης του οποίου ο δημιουργός αφήνει τον επισκέπτη του μουσείου να φτάσει στα δικά του συμπεράσματα για την ουσία και τα μηνύματα που το αυτό εκπέμπει. Παρακάτω θα αναφέρω τις δικές μου αντιδράσεις, καθώς πρωτοαντίκρισα αυτόν τον «πίνακα».
Στον ρόλο του Σωκράτη, ο μεγάλος Πορτογάλος ποιητής τοποθετεί τον «αναρχικό τραπεζίτη». Είναι ένας συνδυασμός ιδιοτήτων που αρχικά φαντάζει ως σχήμα οξύμωρο. Με υπομονή και επιμονή ο τραπεζίτης (μια από τις πολλές εκφάνσεις του πολυπρόσωπου Πεσσόα) προσπαθεί να πείσει τον συνομιλητή του ότι η αναρχία στη θεωρία αλλά και την πράξη είναι πραγματοποιήσιμη μόνο σε ατομικό επίπεδο.
Παραθέτοντας τις μεγάλες αρχές της Γαλλικής Επανάστασης -ελευθερία, ισότητα, αδελφοσύνη- ο τραπεζίτης επισημαίνει ότι αυτές συχνά αλληλοαναιρούνται. Δηλώνοντας ότι η ατομική ελευθερία είναι το ανώτατο αγαθό στη ζωή του ανθρώπου, πιστεύει ότι η ισότητα σε μια κοινωνία ατόμων με πολύ διαφορετικά νοητικά (γενετικά προσδιορισμένα) και κοινωνικά επίπεδα, μπορεί να επιβληθεί μόνο με βίαιες, αν όχι προκρούστειες, μεθόδους. Τέλος, η αδελφοσύνη, η οποία συνήθως εκφράζεται συγκυριακά και επιλεκτικά, επηρεάζεται καθοριστικά από τις σκοπιμότητες και τα πελατειακά συμφέροντα διαφόρων ηγετικών ομάδων.
Παρά το γεγονός ότι ο τραπεζίτης (άλλος ένας σωσίας του Πεσσόα) ξεκίνησε από καθαρά αριστερές/επαναστατικές αντιλήψεις, γρήγορα κατάλαβε ότι στην πορεία προς το ιδεώδες της αταξικής και ακρατικής κοινωνίας έγιναν σημεία και τέρατα -πολύ χειρότερα από τα δεινά που συνόδευαν την αστική κοινωνία.
Προσπαθώντας να επιλέξει ανάμεσα στη δικτατορία του προλεταριάτου και τον καπιταλιστικό πολυκομματισμό, ο τραπεζίτης φτάνει στο συμπέρασμα ότι μια πολυφωνική μπουρζουαζία είναι το ολιγότερο κακό σε σύγκριση με το μονοκομματικό και άκρως συγκεντρωτικό κράτος των Μπολσεβίκων.
Σε μια στιγμή απογοήτευσης και θυμού ο πρώην αριστερός Πεσσόα αναφωνεί: «Το βέβαιο, φίλε μου, είναι ότι ο σοσιαλισμός κι ο κομμουνισμός είναι καθεστώτα μίσους, κι όπως λέει και το γνωμικό, προς ενίσχυση της ανθρωπότητας, τα μισητά καθεστώτα δεν μπορούν να διαρκέσουν». Χωρίς να το διακηρύσσει, ο ποιητής καταλήγει στο συμβιβαστικό σύνθημα ότι «το τέλειο είναι ο εχθρός του καλού».
Ενα μεγάλο τμήμα των διαλόγων τραπεζίτη - συνομιλητή αφιερώνεται στους πολλούς και εναλλακτικούς ορισμούς των εννοιών αναρχία, τυραννία και ελευθερία. Ο αναγνώστης διαλέγει και παίρνει ανάμεσα σε ορισμούς που συχνά -όπως στη ζωή- συγκρούονται. Από την στιγμή που ο «τραπεζίτης» πείθεται ότι η αναρχία είναι ένα όνειρο που υλοποιείται άμεσα μόνο στο προσωπικό επίπεδο, αποφασίζει να ριχτεί στη μάχη του κέρδους.
Οπως υποστηρίζει, η ελευθερία είναι το κυριότερο αγαθό ενός αναρχικού. Τα χρήματα επομένως θα τον λυτρώσουν από τις δουλείες του μέσου αστού που είναι αναγκασμένος να συντηρήσει την οικογένειά του, να σπουδάσει τα παιδιά του, και να ψάχνει για μια θέση στον ήλιο.
Τα αγαθά της προσωπικής αναρχίας παρελαύνουν διαδοχικά στο λογιστικό τετράδιο του τραπεζίτη: Μετά την ελευθερία έρχεται η αγάπη. Αλλά όχι η «αγάπη» της οργανωμένης θρησκείας, η οποία είχε οδηγήσει τους λαούς σε τρομερά εγκλήματα όπως αυτά των ιεροεξεταστών και των σταυροφόρων. Η έννοια της «ορθοδοξίας» του κάθε δόγματος, κρίνεται ασύμβατη με την ελευθερία σκέψης, λόγου και δράσης.
Ακολουθούν στους διαλόγους πρόσθετα συστατικά στοιχεία της αναρχίας, όπως ο σκεπτικισμός, η αμφισβήτηση, ο αυτοσαρκασμός, η ισορροπία, και η συνεχής αναζήτηση της μέρας που θα εκκολαφθεί η μεγάλη σύνθεση των ατομικών πεποιθήσεων με τη συλλογική θέσπιση μιας βιώσιμης αναρχικής κοινωνίας.
Περιδιαβάζοντας την βιβλιογραφία της πολιτικής φιλοσοφίας περί την αναρχία, ανακαλύπτουμε τις ρίζες της στην σκέψη των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων. Η συστηματική, όμως, ανάπτυξη της αναρχικής σκέψης είναι πιο πρόσφατο δημιούργημα διαφόρων στοχαστών του 18ου, 19ου και του 20ού αιώνα.
Αντίθετα με την γενική εντύπωση ότι οι αναρχικοί είναι πάντοτε αριστεροί και επαναστάτες, στην πραγματικότητα βρίσκουμε στις τάξεις τους και άτομα με άκρως συντηρητική σκέψη· ιδιαίτερα στο χώρο της οικονομίας. Σε ένα συνεχές με δύο πόλους, που εκπροσωπούν τη ανομία και την τυραννία αντιστοίχως, ανακαλύπτουμε θεωρητικούς της αναρχίας να συνωστίζονται κοντά και στα δύο άκρα.
Στη δεξιά πλευρά του συνεχούς έχουμε τους υπερασπιστές της ελεύθερης αγοράς, της ιδιωτικής περιουσίας, της μη παρεμβαίνουσας κυβέρνησης και της απόλυτα ελεύθερης σκέψης (π.χ., Γουίλιαμ Γκόντγουιν και Χένρι Ντέιβιντ Θορώ). Στην αριστερή πλευρά βρίσκουμε πιο γνωστούς υπέρμαχους της ριζοσπαστικής (επαναστατικής) αναρχίας, της κοινοκτημοσύνης, και μιας αυτορρυθμιζόμενης κοινωνίας ισότητας και αδελφοσύνης (π.χ., Μιχαήλ Μπακούνιν και Πιοτρ Κροπότκιν).
Κάπου στο κέντρο του συνεχούς βρίσκουμε την αναρχική σχολή του εθελοντισμού και της αμοιβαιότητας με κύριο εκπρόσωπο τον Πιερ Ζοζέφ Προυντόν. Είναι αυτή η σχολή, η οποία -συναινετικά- δημιούργησε θεσμούς όπως οι ομοσπονδίες και άλλα ενοποιητικά πειράματα, με κορυφαία επιτεύγματα τη γένεση και την ανάπτυξη της Ευρωπαϊκής Ενωσης.
Αξιος συγχαρητηρίων είναι ο μεταφραστής και σχολιαστής του βιβλίου, ο Γιάννης Σουλιώτης, που για πάνω από τριάντα χρόνια παράγει αδιάκοπα τέχνη και λόγο. Πρέσβης, ταξιδευτής, πανεπιστημιακός δάσκαλος, συγγραφέας, μεταφραστής, και ποιητής ο ίδιος, μας χάρισε με ένα δίστιχό του τον καλύτερο -ίσως- ορισμό της αναρχίας: «Η κυριαρχία της κυριαρχίας/ δεν έχει όρια».
(Ο τίτλος προέρχεται από το βιβλίο του Φερνάντο Πεσσόα, «Ο Αναρχικός Τραπεζίτης: και Πέντε Διάλογοι για την Τυραννία», εισαγωγή - μετάφραση - σημειώσεις του Γιάννη Σουλιώτη, εκδ. Παρουσία, 2009).
* Ο Θεόδωρος Κουλουμπής είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και αντιπρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Ευρωπαϊκής και Εξωτερικής Πολιτικής (ΕΛΙΑΜΕΠ).
ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
.jpg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου