Οταν η εκμετάλλευση βαφτίζεται αλτρουισμός στην ελληνική αγορά γονιμότητας

Ερευνα: Η «βιομηχανία» ωαρίων, το κόστος παραγωγής μωρών, οι αμοιβές και οι μεσιτείες, η ανυπαρξία ελέγχων, οι κίνδυνοι για τις δότριες ▶ Mε νομοθεσία που ευνοεί τις διαδικασίες της ιατρικώς υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, η Ελλάδα αποτελεί δημοφιλή ευρωπαϊκό προορισμό για τις αναπαραγωγικές τεχνολογίες ● Πίσω από την επιστημονική αρτιότητα, η ελλιπής επιτήρηση των διαδικασιών επιτρέπει την παράβαση της νομοθεσίας, όσο γυναίκες μετατρέπονται σε αναπαραγωγικές μηχανές και τα όρια της βιοηθικής γίνονται λάστιχο ● Αν και περιλαμβάνει καθημερινές ενέσεις, χάπια, εξετάσεις και χειρουργικές διαδικασίες, η δωρεά ωαρίων είναι μια άμεση λύση, χωρίς κόπο ή συνέπειες. Τουλάχιστον φαινομενικά.

Ελβίρα Κριθάρη* 

Είναι Χριστούγεννα εν μέσω της τελευταίας δεκαετίας του 20ού αιώνα στη Βράτσα της Βουλγαρίας και η Λίνα πρέπει να φορέσει το ροζ φόρεμα με τη δαντέλα, που είναι ο φόβος και ο τρόμος της. Δεν έχει σημασία η χρονιά: μιας και δεν υπάρχει άλλο, η Λίνα φοράει το ίδιο ροζ φόρεμα κάθε Χριστούγεννα στη Βράτσα.

Σε κάποιο γκέι μπαρ στο Γκάζι, χρόνια αργότερα, δεν είναι πια καθόλου αναγκασμένη να ικανοποιεί την επικρατούσα αντίληψη περί θηλυκότητας. Στην αυγή της πρώτης δεκαετίας της ενήλικης ζωής της και ενώ η ελληνική οικονομία τραντάζεται, εκείνη -μια εποχική εργαζόμενη όπως τόσοι άλλοι- βγάζει όλο το βράδυ με ένα Gordon’s Space και «τρώει την πίστα με το κουτάλι». Με το σχεδόν ξυρισμένο, όμορφο κεφάλι της, γνέφει καταφατικά στην μπαργούμαν που θέλει κάτι να της πει.

Δεν τη φλερτάρει, αλλά δεν μπορεί παρά να έχει παρατηρήσει πόσο ωραίο κορίτσι είναι η Λίνα. Ισως κιόλας ξέρει ότι έχει ανάγκη από καμιά αρπαχτή. Ετσι, της προτείνει να βγάλει μερικά εύκολα χρήματα, δίνοντας τα ωάριά της. Η Λίνα δεν το ακούει πρώτη φορά: στον κύκλο των λεσβιών φίλων, η πρακτική μοιάζει να είναι αρκετά διαδεδομένη. Είναι είτε αυτό ή να γίνεις συνοδός πολυτελείας, της είχε πει κάποια που έμοιαζε να ξέρει ορισμένα πράγματα για εναλλακτικές πηγές εισοδήματος.

Η Λίνα θα δώσει ωάρια πρώτη φορά στα 23 της. Μέχρι τα 30 θα υποβληθεί 5 φορές σε ωοληψία, δωρίζοντας έναντι αμοιβής, την οποία ο νόμος, πολύ βολικά, ονομάζει «αποζημίωση», έναν άγνωστο σε εκείνην αριθμό ωαρίων. «Δεν θυμίζει γέννα. Δεν αισθάνεσαι κάτι, πέρα από το ότι θα εκραγούν οι ωοθήκες σου», λέει. Οι ενέσεις με ορμόνες που κάνει διεγείρουν τις ωοθήκες της, ώστε να ωριμάσουν πολύ περισσότερα του ενός ωάρια. Η διαδικασία είναι παρόμοια με αυτή στην οποία υποβάλλονται γυναίκες που καταφεύγουν στην εξωσωματική για να κυοφορήσουν με το δικό τους γενετικό υλικό.

Η Λίνα δεν θα φύγει από την κλινική υποβοηθούμενης αναπαραγωγής με ένα εμφυτευμένο έμβρυο στην κοιλιά, αλλά με 1.200 ευρώ, από τα οποία τα 200 θα δώσει ευσυνείδητα στην ντίλερ, ως προμήθεια, επειδή κανόνισε το ραντεβού με τη Μονάδα. Αλλα 200 θα πάρει η ντίλερ από την κλινική.

«Εχεις 500 ενεργά ωάρια σε όλη σου τη ζωή. Μέχρι τα 38 πόσα παιδιά θα κάνεις; εξήγησέ μου. Εστω ότι κάνεις 9, τα υπόλοιπα ωάρια τα πετάς, έτσι. Ενώ μπορείς να τα δώσεις και να βοηθήσεις ανθρώπους», θα πει και σε εμάς ένα βράδυ η ντίλερ της Λίνας, πιστεύοντας ότι έχει μπροστά της υποψήφιες δότριες.

Προορισμός γονιμότητας

Η ελληνική νομοθεσία, ιδίως από το 2005 και μετά, δίνει το «πράσινο φως» σε μεθόδους υποβοηθούμενης αναπαραγωγής, που σε άλλες χώρες απαγορεύονται, όπως η παρένθετη μητρότητα, η δωρεά ωαρίων και εμβρύων σε ετερόφυλα ζευγάρια και γυναίκες χωρίς σύντροφο κ.ά. Στις καλογυαλισμένες διαφημιστικές μπροσούρες του διαδικτύου, όπου η Ελλάδα παρουσιάζεται ως κορυφαίος «προορισμός γονιμότητας», το ευνοϊκό νομοθετικό πλαίσιο φιγουράρει ως ένας από τους βασικούς λόγους.

«Αυτό που κάνει την Ελλάδα ελκυστική είναι ότι έχει ένα πολύ ικανοποιητικό, από επιστημονικής άποψης, επίπεδο Μονάδων και μια πάρα πολύ φιλελεύθερη και σύγχρονη νομοθεσία», λέει ο καθηγητής Μαιευτικής και Γυναικολογίας, Βασίλης Ταρλατζής, εκ των πρωτοπόρων της εξωσωματικής στη χώρα. Η εξωσωματική με δανεικά ωάρια συγκεντρώνει το ενδιαφέρον πολλών γυναικών από το εξωτερικό, είτε γιατί στις χώρες τους η πρακτική είναι απαγορευμένη είτε γιατί είναι αποτρεπτικά ακριβή. Σύμφωνα με τα τελευταία διαθέσιμα στοιχεία, το 2015 στην Ελλάδα πραγματοποιήθηκαν 4.768 κύκλοι εξωσωματικής με δανεικά ωάρια, παρουσιάζοντας αύξηση 41% σε σχέση με το 2014.

Η υψηλή ζήτηση για ωάρια δημιουργεί μη διαχειρίσιμη πίεση στην αγορά. Υποθέσεις εμπορίου ωαρίων όπου εμπλέκονται Μονάδες έχουν οδηγηθεί στη Δικαιοσύνη, όπως συνέβη το 2019, μετά την επιχείρηση ΛΗΤΩ της EUROPOL και της ΕΛ.ΑΣ., με πρωταγωνίστριες Μονάδες Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Σε συνδυασμό με τη διαχρονική απουσία ουσιαστικού ελέγχου των διαδικασιών, δότριες όπως η Λίνα αλλά και οι λήπτριες των ωαρίων τους δεν μπορούν να είναι σίγουρες ότι μετείχαν σε μία καθ’ όλα νόμιμη και ηθική δοσοληψία. Και ακριβώς εξαιτίας της έλλειψης οποιασδήποτε καταγραφής, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τι ποσοστό του κλάδου αφορούν οι αποκαλύψεις της έρευνας.

«Υπάρχει ένα πρόβλημα και αυτό δεν έχει να κάνει με τις Μονάδες, βεβαίως, αλλά με την εποπτεύουσα Αρχή», λέει ο Βασίλης Ταρλατζής, που έχει διατελέσει αντιπρόεδρος της Εθνικής Αρχής Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής κατά την πρώτη της σύσταση.

Κακή αρχή

Η Εθνική Αρχή Ιατρικώς Υποβοηθούμενης Αναπαραγωγής, ο αποκλειστικός εποπτικός φορέας των ομώνυμων διαδικασιών, με ευρείες αρμοδιότητες, προβλέφθηκε από τον Νόμο του 2005 ως ανεξάρτητη Αρχή και συστάθηκε το 2006 για να λειτουργήσει με κόπο ώς το 2008, χωρίς γραφεία, προσωπικό και χωρίς υποστήριξη από το κράτος. «Πράγματα που δείχνουν έναν ερασιτεχνισμό εκ μέρους της πολιτείας. Γιατί, εφόσον αντιλαμβάνεσαι ότι είναι σοβαρό θέμα, θα πρέπει να επενδύσεις και να τα κάνεις σωστά», λέει ο καθηγητής Ταρλατζής.

Ετσι, το 2008, το Δ.Σ. παραιτείται και μια σειρά από σοβαρές διαδικασίες της υποβοηθούμενης αναπαραγωγής μένουν χωρίς αδειοδότηση και εποπτεία μέχρι το 2014, ενώ επαγγελματίες του κλάδου διαφημίζουν ήδη τη δυνατότητα αναπαραγωγικού τουρισμού στην Ελλάδα. «Λειτουργούσαν μόνοι τους επί 7 χρόνια σχεδόν. Αρα είναι πολύ καλά μαθημένες στην αναρχία οι Μονάδες», λέει η καθηγήτρια Νομικής Κατερίνα Φουντεδάκη, που επίσης διετέλεσε αναπληρώτρια πρόεδρος της Αρχής, από το 2018 ώς τον Οκτώβριο του 2020. Ως εκ τούτου, μια σειρά σοβαρών διαδικασιών, όπως η έκδοση αδειών για προεμφυτευτική διάγνωση, καταστροφή γενετικού υλικού, επιστημονική έρευνα αλλά και η ίδια η νομοθετική προσαρμογή, αν απαιτείται, εφαρμόζονται για χρόνια χωρίς άδεια της Αρχής, με τις Μονάδες ως μόνους ρυθμιστές της αγοράς.

Η Αρχή ξανασυστήνεται το 2014, για να παύσει και πάλι σχεδόν εν μια νυκτί τον Οκτώβριο του 2020, πρόωρα και χωρίς αιτιολόγηση, με απόφαση του υπουργείου Υγείας, στο οποίο υπαγόταν από το 2018 ως αυτοτελής διοικητική υπηρεσία. Θα ξαναλειτουργήσει με νέα πρόσωπα την άνοιξη του 2021. Επικοινωνήσαμε επισταμένως τόσο με το υπουργείο Υγείας όσο και με τη νέα Αρχή, θέτοντας μια σειρά ερωτημάτων σχετικών με τις παθογένειες της Υ.Α. και ειδικά τη δωρεά ωαρίων. Δεν λάβαμε απάντηση.

Ωστόσο, ούτε στα χρόνια λειτουργίας της η Αρχή καταφέρνει να επιβάλει την ορθή εφαρμογή ενός μητρώου καταγραφής της δωρεάς γενετικού υλικού, που θα διαφύλαττε τα συμφέροντα ληπτριών, τέκνων και δοτριών και θα απέκλειε την εκμετάλλευση των τελευταίων. Ετσι, μια καλά κρυμμένη στρατιά «εθελοντριών» μετατρέπονται, χωρίς να το συνειδητοποιούν, στις χήνες με τα χρυσά αυγά της ελληνικής ακμάζουσας αγοράς ανθρώπινων κυττάρων.

Αλτρουισμός με το αζημίωτο

Η ντίλερ της Λίνας ανοίγει την μπαλκονόπορτα, για να ανάψει τσιγάρο. Το σαλόνι της είναι ντυμένο με λεοπάρ υφάσματα και φτηνά διακοσμητικά. Σε κάποιον τοίχο, τοποθετημένες πολλές φωτογραφίες μωρών. Σε μια συνηθισμένη γειτονιά των δυτικών προαστίων, ένα μικρό διαμέρισμα γίνεται τόπος συνάντησης μίας σκάουτερ δοτριών, που συστήνεται ως «εκπρόσωπος γιατρών», και της δημοσιογράφου που δεν βιάζεται να αποκαλύψει την ιδιότητά της, καταλαβαίνοντας πως έχει γίνει δεκτή στο σπίτι μόνο ως εν δυνάμει δότρια.

Οι δότριες ωαρίων εντοπίζονται με διάφορους τρόπους. Ορισμένες παραπέμπονται στις Μονάδες από τους γυναικολόγους τους. Στις μικρο-κοινότητες μεταναστριών, ιδίως από χώρες της ανατολικής Ευρώπης, η πρακτική γίνεται συχνά γνωστή από στόμα σε στόμα. Ωστόσο, η ελληνική νομοθεσία απαγορεύει ρητά τη μεσιτεία, δηλαδή αυτό που για χρόνια κάνει η ντίλερ σε συνεργασία με αρκετές Μονάδες. «Είμαι 9 χρόνια στην εξωσωματική. Αγαπάω όλα μου τα κορίτσια, όλα», λέει η ντίλερ, εξηγώντας γιατί πρέπει να την προτιμήσουμε. «Οι γιατροί με φοβούνται, γιατί ξέρουν ότι θα τους πάρω το δίπλωμα. Έτσι και μία κοπέλα μου δεν είναι καλά, τους τσάκισα. 21 χρόνια στη νύχτα, σας βλέπω σαν πρωινά. Εγώ θέλω τα κορίτσια μου να τα προσέχουνε, να φεύγουν υγιέστατα και να κάνουν παιδιά».

Χωρίς καμία ενημέρωση για πιθανές επιπλοκές στην υγεία τους, ορισμένες δότριες, ευάλωτες κοινωνικά και οικονομικά, αναγκάζονται, δέχονται ή επιζητούν να υποβληθούν στη διαδικασία της δωρεάς, επαναλαμβανόμενα και σε μικρά χρονικά διαστήματα. «Ηρθε μία κοπέλα και μου λέει “μπορώ να δίνω κάθε μήνα”; Τους γιατρούς, άμα τους αφήσεις, θα σου κάνουν 15 φορές. Εγώ το απαγορεύω. Για το καλό σου, σου λέω έως 5 το ανώτερο. Αν θες παραπάνω, μην έρθεις σε εμένα. Εγώ θέλω να κοιμάμαι με το κεφάλι μου ήσυχο», προειδοποιεί η ντίλερ.

Η Χριστίνα, εργαζόμενη σε γνωστό Κέντρο Υ.Α., έχει στις αρμοδιότητές της τη διαχείριση των δωρεών γενετικού υλικού. Ορισμένοι συνεργαζόμενοι με τη Μονάδα γιατροί έχουν τον δικό τους κύκλο γυναικών -ή μεσολαβητών. «Οι περισσότερες κοπέλες που έρχονταν στο (όνομα κλινικής) είχαν δώσει τουλάχιστον 8 φορές. Καμία δεν ήταν αμόλυντη», λέει. «Είναι ένας γιατρός που έχει αξιοπρεπείς περιπτώσεις (δοτριών), κοπέλες της διπλανής πόρτας. Αυτόν τον γιατρό που κάνει αυτή τη δουλειά, επειδή κατά 50% είναι σκατοδουλειά και κατά 50% ιατρική δουλειά, τον πληρώνω περισσότερο από τους άλλους. Ενώ ένας άλλος έχει μόνο Γεωργιανές. Δεν το λέω ρατσιστικά, αλλά είναι κοπέλες - θύματα μαστροπείας, οπότε δεν δέχομαι να πάρω από αυτόν».

Το πρόβλημα για τη Χριστίνα ξεκινάει από τη μεγάλη, πανευρωπαϊκή ζήτηση για ωάρια. Λέει πως το 90% των ξένων πελατών της έρχονται στην Ελλάδα αποκλειστικά για ξένα κύτταρα. Η ελληνική νομοθεσία περιγράφει τη δωρεά ως πράξη αλτρουισμού, αλλά το πραγματικό κίνητρο όλων είναι τα λεφτά. Η «αμοιβή» της δότριας ξεκινάει από 1.000 ευρώ και μπορεί να φτάσει και τα 1.500 στις περιπτώσεις που μια δότρια κριθεί ιδιαιτέρως επιθυμητή. Η «καλύτερη δυνατή περίπτωση», σύμφωνα με τη Χριστίνα, είναι οι Πολωνές. «Γονιμοποιητικά ήταν πολύ δυνατές, όπως και οι Ρουμάνες», λέει. Πλέον οι Πολωνές έχουν εκλείψει από την εγχώρια αγορά.

Πολωνές, Βουλγάρες, Γεωργιανές, εκτός από Ελληνίδες, φαίνεται πως αποτέλεσαν κατά καιρούς το σώμα των δοτριών ωαρίων της Ελλάδας. Οι εύθραυστες οικονομίες των χωρών αυτών σε συνδυασμό με την ύπαρξη αποζημίωσης οδηγούν, κατά την Diane Tober, ιατρική ανθρωπολόγο και καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνια στο Σαν Φρανσίσκο, άτομα χαμηλού εισοδήματος «να κάνουν πράγματα που δεν θα έκαναν υπό άλλες συνθήκες».

«Υπήρξε μεγάλη αύξηση στους δότες ωαρίων, όταν άρχισε η κρίση στην Ισπανία και το ίδιο συμβαίνει τώρα με τον κορονοϊό», λέει η Tober, που έχει διεξαγάγει εκτεταμένη έρευνα σε δότριες ωαρίων στην Ισπανία και τις ΗΠΑ. «Δεν φτάνουν για τίποτα τα 1.000 ευρώ, όμως μοχθείς τόσο για το μεροκάματο, που σου φαίνεται ο πιο εύκολος τρόπος να τα βγάλεις», λέει η Λίνα.

Αν και περιλαμβάνει καθημερινές ενέσεις, χάπια, εξετάσεις και χειρουργικές διαδικασίες, η δωρεά ωαρίων είναι μια άμεση λύση χωρίς κόπο ή συνέπειες. Τουλάχιστον φαινομενικά. «Προκειμένου να αυξήσουν το κέρδος, οι κλινικές προκαλούν μεγαλύτερη υπερδιέγερση στις γυναίκες, για να πάρουν περισσότερα αυγά», λέει η Tober. Ομως η ενημέρωση για τη βιολογική καταπόνηση που θα δεχθούν οι δότριες δεν περιλαμβάνεται στις τακτικές στρατολόγησής τους.

Η Λίνα αλλά και μία άλλη δότρια, η Βιολέτα (τα ονόματα και των δύο είναι αλλαγμένα, για την προστασία τους), έχοντας μόνο αποσπασματικές γνώσεις για τις συνέπειες στην υγεία τους, συμφωνούν πλέον ότι το κόστος υποσκελίζει το όφελος. «Και τώρα έχω ανάγκη από λεφτά, αλλά δεν θα το ξαναέκανα. Τη δεύτερη φορά δεν πέρασα πολύ ωραία. Εκείνη την ημέρα, είπα πως θα πεθάνω», λέει η Βιολέτα.

Το σύνδρομο υπερδιέγερσης ωοθηκών
έπειτα από χορήγηση μεγάλης ποσότητας ορμονών

Η Βιολέτα γνωρίστηκε με την ντίλερ μέσω της Λίνας. Μετά τη δεύτερη δωρεά της, η κοιλιά της γέμισε με υγρό. «Το υγρό είχε φτάσει ώς τους πνεύμονες. Δεν μπορούσα να αναπνεύσω, έπρεπε να είμαι όρθια για να κοιμηθώ. Και έβηχα λες και κάπνιζα 10 πακέτα την ημέρα».

Το σύνδρομο υπερδιέγερσης ωοθηκών, που φαίνεται πως έπαθε η Βιολέτα, μπορεί να επέλθει μετά από χορήγηση μεγάλης ποσότητας ορμονών ή και μικρής, σε περιπτώσεις πολυκυστικών ωοθηκών -οι δότριες είναι κατά κανόνα νέες γυναίκες χωρίς προβλήματα γονιμότητας, επομένως διατρέχουν υψηλό κίνδυνο. «Στις δότριες κανείς δεν κάνει ήπια διέγερση. Ηπια διέγερση κάνεις σε μια γυναίκα που προσπαθεί με δικά της αυγά, που δεν θέλει να πάρει φάρμακα και δεν θες να την επιβαρύνεις», λέει η Χριστίνα.

Πλέον, νέες μέθοδοι φαίνεται πως εκμηδενίζουν την πιθανότητα εμφάνισης του συνδρόμου. «Δεν εκμηδενίζει», λέει η Tober. «Μειώνει τις πιθανότητες, αλλά ο κίνδυνος παραμένει, όπως επίσης και αυτός της διόγκωσης και στρέψης ωοθηκών, που είναι εξίσου σοβαρός». Σύμφωνα με την Tober, ελλείψει επαρκών και μακροχρόνιων μελετών για τις επιπτώσεις της δωρεάς στην υγεία των γυναικών, δεν μπορούν να εξαχθούν ικανοποιητικά συμπεράσματα για την ασφάλεια των μεθόδων.

Στην κλινική όπου εργάζεται η Χριστίνα, τα ωάρια μιας δότριας συνήθως μοιράζονται σε δύο λήπτριες, αλλά αυτός δεν είναι απαραίτητα ο κανόνας. Το οικονομικό όφελος των κλινικών αυξάνει όσο αυξάνεται ο αριθμός των πελατών που μπορούν να εξυπηρετηθούν από τα ωάρια μίας και μόνο γυναίκας.

«Οι δότριες που μας κάνουν χαρούμενους είναι αυτές πολυκυστικού τύπου, γιατί θα πάρουν περισσότερα αυγά οι λήπτριες. Πολλά ωάρια, βέβαια, δεν σημαίνει πάντα και καλή ποιότητα. Υπάρχουν, όμως, δότριες πολυκυστικού τύπου με πολύ καλά ωάρια, που θα φτιάξουν καλά έμβρυα, οι γυναίκες θα φύγουν με δίδυμα και αυτή η δότρια είναι το αστέρι μας. Αυτή θα τη βάλουν πιο πολλές φορές να δώσει», περιγράφει η Χριστίνα.

«Ομως, αν βάλεις μια δότρια να κάνει 5 διεγέρσεις τον χρόνο, ενώ θα έπρεπε να κάνει 2, τα αυγά της ενδιάμεσα θα είναι κακά και δεν θα φτιάξουν καλά έμβρυα. Αν μετά τα μοιράσεις σε πολλές γυναίκες και καθεμία πάρει από ένα μέτριο έμβρυο, θα έχει μικρή πιθανότητα εμφύτευσης. Στις ιδανικές περιπτώσεις που ήταν πιο αγνά τα πράγματα, όταν έπαιρνες ωάρια από γυναίκες 20-30 ετών, είχες υψηλότερη πιθανότητα να φτιαχτούν έμβρυα με καλή δυναμική. Αυτό έχει χαλάσει. Παραμένουμε στη μικρή ηλικία, αλλά χαλάει το υλικό, λόγω των επαναλαμβανόμενων προσπαθειών, της τοξικότητας της διαδικασίας κι επειδή είναι συνήθως άτομα που κάνουν καταχρήσεις. Το βασικό είναι ότι γίνονται παραπάνω διεγέρσεις από όσες πρέπει».

Γυναίκες σε διαδικτυακά φόρουμ εξωσωματικής ανταλλάσσουν εμπειρίες από τις κλινικές στις οποίες απευθύνονται για να γίνουν λήπτριες ωαρίων. Η τιμή της διαδικασίας με δανεικά ωάρια φτάνει εύκολα τις 6.500, χωρίς καμία εγγύηση ότι θα εξασφαλίσουν έστω δύο καλής ποιότητας έμβρυα. «Δεν υπάρχει καλό υλικό για όλους», παραδέχεται η Χριστίνα.

Σε ορισμένες κλινικές, η συμφωνία είναι θολή και οι πελάτες, που έτσι κι αλλιώς δεν έχουν λόγο επί της διαδικασίας, αδυνατούν να απαιτήσουν ένα μίνιμουμ καλού υλικού, ώστε να έχει νόημα η προσπάθεια, το ψυχολογικό και οικονομικό κόστος. Δότριες και μέλλοντες γονείς είναι αλληλοεξαρτώμενοι σε έναν δεσμό που δεν συνειδητοποιούν και συχνά αρνούνται κι ότι υπάρχει.

Η Χριστίνα κρύβει το όνομα του αποστολέα στο ηλεκτρονικό μήνυμα μιας λήπτριας που της ζητάει να ευχαριστήσει τη δότρια εκ μέρους της. Μας λέει ότι μόνο σε δύο περιπτώσεις οι λήπτες έχουν δείξει να νοιάζονται. «Είναι πάρα πολύ πιεστικές οι λήπτριες, σε βαθμό που αμφιβάλλω για το ποσοστό που εκτιμά την κοπέλα που δίνει τα αυγά της», λέει και καταλήγει: «Είναι τόση η πίεση της ζήτησης που δεν το δικαιολογώ, αλλά καταλαβαίνω γιατί δεν τηρούνται ούτε τα προσχήματα από διάφορες κλινικές και ανακυκλώνονται τα ίδια άτομα».

Απαγορεύεται η γέννηση περισσότερων των 10 παιδιών
από ωάρια της ίδιας δότριας, αλλά ποιος το ελέγχει;

Η μεγάλη απαίτηση για ξένο υλικό και το οικονομικό όφελος σε συνδυασμό με την απουσία ελέγχου δημιουργούν ένα ιδανικό περιβάλλον παρανομίας. Οι ανενόχλητοι πρωταγωνιστές της εγχώριας εξωσωματικής οφείλουν την ελευθερία που απέκτησαν στην απαξίωση του εποπτικού ρόλου της Αρχής. «Τελευταία στιγμή συνειδητοποιήσαμε ότι η δότρια έχει εξαντλήσει τον αριθμό των γεννημένων παιδιών. Πετάξαμε δεκάδες αυγά στον κουβά. Εγινε χαμός, ίσως αν ήσουν μπροστά θα έκλαιγες», λέει η Χριστίνα περιγράφοντας τις εξαγριωμένες αντιδράσεις γιατρών και ληπτών, όταν μαθαίνουν πως το γενετικό υλικό που τους είχαν υποσχεθεί δεν μπορεί να γίνει διαθέσιμο, λόγω νομικού και ηθικού κωλύματος.

Η ελληνική νομοθεσία απαγορεύει τη γέννηση περισσότερων των 10 παιδιών από ωάρια της ίδιας δότριας. Η ύπαρξη ευσυνείδητων επαγγελματιών στα κέντρα εξωσωματικής είναι μια ελάχιστη διασφάλιση σεβασμού των ορίων. Αλλά δεν είναι αρκετή, για να εξασφαλίσει ότι το υλικό της δότριας θα σταματήσει να διαμοιράζεται. «Αν η δότρια έχει πάει και αλλού, εμείς δεν το ξέρουμε. Και μπορεί να μην είναι καν καταγεγραμμένο κάπου, γιατί δεν κρατάνε όλοι αρχείο. Οχι απαραίτητα επειδή θέλουν να κρύψουν κάτι, αλλά επειδή δεν είχαν χρόνο, δεν ήταν οργανωμένοι κτλ. Η αλήθεια είναι ότι είναι ταλαιπωρία να το κάνεις αυτό και επίσης πρέπει να τσακωθείς με πάρα πολλούς», παραδέχεται η Χριστίνα.

Όμως, ακόμα και αν οι Μονάδες ήθελαν, δεν μπορούν να γνωρίζουν πόσες φορές έχει μία γυναίκα δωρίσει γενετικό υλικό και πόσα παιδιά έχουν προκύψει από αυτό, εξαιτίας της διαχρονικής έλλειψης μητρώου.

«Το μητρώο δοτριών άρχισε να λειτουργεί -όπως άρχισε- τον Μάιο του 2019. Ηταν ένα πάρα πολύ μεγάλο πρόβλημα ότι, ενώ ο νόμος το προέβλεπε από το 2005, δεν είχε δημιουργηθεί ποτέ. Βέβαια, από το 2008 ώς το 2014, έτσι κι αλλιώς δεν υπήρχε κανένας έλεγχος, καμία Αρχή», λέει η καθηγήτρια Κατερίνα Φουντεδάκη. «Πραγματικά, συνέβησαν αυτά που λέτε: πάρα πολλές δότριες έδωσαν πάρα πολλά ωάρια ανεξέλεγκτα. Και μάλιστα σε σχετικά μικρές πληθυσμιακά περιοχές, όπως είναι η κεντρική Μακεδονία, ο αριθμός των δοτριών δημιουργούσε σοβαρές υπόνοιες πλέον ότι θα υπάρχουν πάρα πολλά παιδιά με την ίδια μητέρα, με ό,τι συνεπάγεται αυτό για τον κίνδυνο αιμομιξίας».

Σύμφωνα με τη Φουντεδάκη, το μητρώο που δημιουργήθηκε έστω και αργοπορημένα δεν ήταν πραγματικά αποτελεσματικό. «Οταν αναλάβαμε, βρήκαμε μία Σύμβαση για το μητρώο, η οποία μας δέσμευε, αλλά οι προδιαγραφές της δεν επέτρεπαν τη λειτουργία του όπως θα έπρεπε, για να ασκεί τον απαιτούμενο έλεγχο. Η Σύμβαση ήταν σαν να μην καταλάβαινε τι είναι το μητρώο δοτών».

Πάντως, παρότι διαχρονικά ανεφάρμοστη, η πρόβλεψη καταγραφής δεν φαίνεται να λαμβάνει υπόψη τη δυνητική επιθυμία της ίδιας της δότριας για τεκνοποίηση. Επειδή οι δότριες είναι κατά κανόνα νέες γυναίκες, είναι πιθανό να θελήσουν να δημιουργήσουν οικογένειες πολλά χρόνια μετά τη δωρεά. Η απαγόρευση του 11ου μωρού για λόγους βιοηθικής εγείρει ακόμα ένα ζήτημα διασφάλισης των συμφερόντων των δοτριών, που δεν φαίνεται να λαμβάνονται υπόψη πουθενά σε αυτό το αχανές παζάρεμα της ανθρώπινης δημιουργίας.

Η Νέα Οικογένεια

Για τη Χριστίνα, οι μηχανισμοί αυτής της αγοράς δημιουργούν περισσότερα προβλήματα απ’ όσα λύνουν. «Αν αύριο έπρεπε να σταματήσω τις δωρεές, χάνοντας κομμάτι των εσόδων μου, θα το έκανα με τρομερή χαρά», λέει. Στην άλλη πλευρά της ιστορίας, η Μαίρη, που μεγαλώνει μόνη τα τρίδυμα παιδιά της, έχει λόγους να μην απασχολείται με την αδιαφάνεια του συστήματος. Η οικογένειά της έρχεται ίσως από το μέλλον: τα παιδιά της έχουν γεννηθεί από την ίδια, με ωάρια και σπέρμα δοτών, και αυτό η Μαίρη τούς το λέει κάθε βράδυ, σαν παραμύθι. «Εγώ βγήκα κερδισμένη. Στις γιορτές της μητέρας και του πατέρα σκέφτομαι τους δότες, όχι τους δικούς μου γονείς. Τα παιδιά μου είναι τόσο όμορφα, και δεν το λέω επειδή είμαι η μάνα τους, γιατί ούτως ή άλλως από εμένα δεν μπορούν να πάρουν κάτι. Είναι τόσο όμορφα που όταν τα είδα πρώτη φορά είπα “θέλω να τους γνωρίσω. Και να δω ποιος κάνει τόσο ωραία παιδιά”. Εχω ό,τι πιο όμορφο υπάρχει στον πλανήτη. Τώρα, με κλέψανε, μου είπανε ψέματα; Δε γαμιέται», λέει.

Η Λίνα σκέφτεται πως δεν θα κάνει οικογένεια εξαιτίας της οικονομικής της κατάστασης, αλλά και λόγω σεξουαλικότητας. Για το τελευταίο, η εξωσωματική θα ήταν λύση. «Δεν θα πλήρωνα ποτέ για να κάνω παιδιά», λέει. Ούτε θα ήθελε να γνωρίσει αυτά που έχουν γεννηθεί από τα ωάριά της. «Αλλά θα ήθελα να γνώριζα τις μητέρες τους. Να ξέρω ότι είναι σε καλά χέρια».

Η ανωνυμία των δοτών είναι για την Diane Tober ένα πλήγμα στα δικαιώματα όλων, ιδίως των παιδιών. Καθώς τα πρώτα άτομα που γεννήθηκαν από γαμέτες δοτών είναι πλέον ενήλικα, το αίτημα για πρόσβαση στη γενετική πληροφορία αφορά ολοένα και περισσότερους. «Δεν δέχεται εύκολα ένα παιδί το “ανυπάρκτου γονέα”», λέει η καθηγήτρια Νομικής Ελένη Ρεθυμιωτάκη, πρώην πρόεδρος της Επιτροπής Βιοηθικής, εξηγώντας ότι, πέραν της ελλιπούς καταγραφής των δοτών, πολλά αρχεία κλινικών, που έχουν κλείσει κατά το παρελθόν, είναι πλέον κατεστραμμένα. «Οι περισσότεροι λένε ότι, αν γίνουν επώνυμοι οι δότες, θα μειωθεί ο αριθμός τους. Στη Σουηδία, πάντως (που συνέβη αυτό), δεν έχει παρατηρηθεί μείωση. Αλλά κάθε κοινωνία έχει τη δική της πρόσληψη αυτών των θεμάτων», καταλήγει.

Σε μια κλινική στο κέντρο της Αθήνας, τις μέρες που ολοκληρώναμε την έρευνα, μια 19χρονη αφρικανικής καταγωγής ολοκλήρωσε την ωοληψία της. Η δωρεά της απέφερε 60 ωάρια. Το γεγονός συζητήθηκε στους διαδρόμους της κλινικής όχι μόνο για τον εξωφρενικό αριθμό ωαρίων, αλλά και επειδή η κοπέλα δεν είχε προηγουμένως σεξουαλικές επαφές. Μία ιατρικώς υποβοηθούμενη άμωμος σύλληψη.

Εξαιτίας της ανεπάρκειας των μηχανισμών, δεν θα μάθουμε πόσα παιδιά θα γεννηθούν από το γενετικό υλικό της δότριας, αλλά κατά πάσα πιθανότητα θα υπάρξουν, όχι μόνο στην Ελλάδα αλλά και αλλού.

Η μαύρη Μαντόνα των Αθηνών, χαμένη πίσω από το εξαιρετικά θολό τοπίο της ελληνικής αγοράς γονιμότητας, σηματοδοτεί την έλευση νέων συνόρων στην ίδια τη δημιουργία της ζωής, αλλά και την ανάγκη για την προστασία των δικαιωμάτων όλων εκείνων που συναντιούνται άθελά τους μέσα από τους διακλαδωμένους βιολογικούς δρόμους που ανοίγουν πάνω από 40 χρόνια οι αναπαραγωγικές τεχνολογίες.

* Η έρευνα έγινε στο πλαίσιο Υποτροφίας για τη Δημοσιογραφική Αριστεία του Βαλκανικού Ερευνητικού Δημοσιογραφικού Δικτύου - BIRN

https://www.efsyn.gr/