Γη: Ένας Πλανήτης μόνο για λίγους

του Χάρη Σ. Πουλάκη*
Είναι γεγονός πως η παγκόσμια δομική καπιταλιστική κρίση του 2008 συνοδευτικέ από την όξυνση των ταξικών αντιθέσεων και ανισοτήτων, σε παγκόσμιο επίπεδο. Η συγκέντρωση και συγκεντροποίηση κεφαλαίου
επιταχύνθηκε.Άνοιξε περαιτέρω η ψαλίδα του χάσματος μεταξύ των ανώτερων και των μεσαίων και κατώτερων εισοδηματικών κλιμακίων.

Ειδικότερα – σύμφωνα με την διόλου σοσιαλιστική Oxfam – μετά το 2010 ο πλούτος των δισεκατομμυριούχων αυξάνεται σε ετήσια βάση κατά μέσο όρο περί το 13%1. Στην Ε.Ε. –των 28- για το 2016 το ποσοστό του πληθυσμού που βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας2 αγγίζει το 17,3% σύμφωνα με την Eurostat3. 

Στην Γερμανία μάλιστα, η ίδια στατιστική αρχή, εντοπίζει το αντίστοιχο ποσοστό στο 16,5 %4. Και να φανταστούμε ότι τα παραπάνω ποσοστά υπολογίζονται μάλιστα μετά από τις λεγόμενες «κοινωνικές μεταβιβάσεις» δηλαδή επιδόματα, συντάξεις κλπ.

Ο δε – υπεράνω κομμουνιστικής υποψίας – ΟΟΣΑ στην έκθεσή του για τις εισοδηματικές ανισότητες του 2015 υπολόγισε ότι στα κράτη-μέλη του το πλουσιότερο 10% του πληθυσμού έχει κατά μέσο όρο περίπου 10 φορές υψηλότερο εισόδημα από το φτωχότερο 10%.5 Η αναλογία αυτή ήταν 9:1 το 2000 και 7:1 τη δεκαετία του 19806. Τώρα αν αντί μόνο για το εισόδημα υπολογίσουμε τις διάφορες μορφές ιδιοκτησίας και πλούτου, για το ίδιο δείγμα χωρών, το πλουσιότερο 10% καταλαμβάνει το 50% του πλούτο των νοικοκυριών ενώ το φτωχότερο 40% μόλις το 3%7. Το δε ανώτατο 1% καταλαμβάνει μόνο του περί το 18%8.

Η κατάσταση γίνεται ακόμα πιο ζοφερή αν σκεφτούμε πως το 2017 το 1% των πλουσιότερων ανθρώπων στην γη καρπώθηκε το 82% του πλούτου που δημιουργήθηκε σε παγκόσμιο επίπεδο9 . Παράλληλα 3,7 δις ανθρώπων δεν είδαν καμιά αύξηση στα εισοδήματα τους. Για το 2018 έρευνες απέδειξαν πως μόλις 26 άνθρωποι στον πλανήτη διαθέτουν χρηματοοικονομικούς πόρους και περιουσιακά στοιχεία που ισούνται με τα εισοδήματα των φτωχότερων 3,8 δισεκ. κατοίκων του πλανήτη10 . 

Παράλληλα, για το ίδιο έτος, οι δισεκατομμυριούχοι του πλανήτη είδαν τον πλούτο τους να αυξάνεται αθροιστικά κατά 12%, ή 2,5 δισεκ. δολάρια την ημέρα ενώ τα 3,8 δισεκ. άνθρωποι -που αποτελούν το φτωχότερο μισό του πληθυσμού της υφηλίου -είδαν τον δικό τους πλούτο να μειώνεται αθροιστικά κατά 11% ή κατά 500 εκατομμύρια δολάρια την ημέρα . Παράλληλα ο πλούτος των δισεκατομμυριούχων σε παγκόσμιο επίπεδο αυξήθηκε κατά 900 δισεκ. πέρυσι (ήτοι κατά 2,5 δισεκ. την ημέρα). 

Αυτή η κατάσταση δεν είναι συγκυριακή. Από το 1820 μέχρι σήμερα παρουσιάζεται αυξητική τάση των παγκόσμιων εισοδηματικών ανισοτήτων, αύξηση δηλαδή του ανοίγματος της ψαλίδας πλούσιων και φτωχών σε πλανητικό επίπεδο11. Αυτό το σύστημα όμως όσο αναπτύσσεται τόσο γεννά και τους νεκροθάφτες τους. Σήμερα η παγκόσμια εργατική τάξη είναι πολυπληθέστερη όσο ποτέ … «Εμπρός της Γής οι κολασμένοι….»

«Και στην Ελλάδα12 κύριε;»

Το 2017 στην πατρίδα μας, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, το 34,8%13 του πληθυσμού (3.701.800 άτομα) βρίσκεται σε κίνδυνο φτώχειας και το 21,1% σε υλική υστέρηση14. Υλική υστέρηση σημαίνει ότι 21,1% συνάνθρωποί μας δεν μπορούσαν να καλύψουν τις βασικές τους ανάγκες για επιβίωση…. Με έτος αναφοράς μάλιστα το ( διαθέσιμο μέσο εισόδημα αυτού του έτους) το 2008 η Eurostat εμφανίζει το ποσοστό σε κίνδυνο φτώχειας για το 2017 στο 46,3%…. Επιπλέον τα στοιχεία της ΕΛΣΤΑΤ καταδείκνυαν ότι η αναλογία εισοδήματος του πλουσιότερου 20% προς το φτωχότερο 20% εκτινάχθηκε από 5,8 το 2009 στο 6,6 το 2016

Δίκαιη ανάπτυξη, μα την αλήθεια… Μα αυτή είναι η μόνη πιθανή ανάπτυξη στην καπιταλιστική Ελλάδας της Ε.Ε., του ΝΑΤΟ, της εξουσίας των μονοπωλίων και των μνημονίων διαρκείας.

«Ναι», θα σου πει κάποιος, «Αλλά αυτά συμβαίνουν τώρα στην κρίση, πριν ήμασταν καλά πρέπει να βάλουμε όλοι πλάτη να βγούμε από την ύφεση». Καταρχάς σε τέτοιους προβληματισμούς πρέπει να απαντήσουμε ότι καπιταλισμός χωρίς κρίσεις δεν υπάρχει, είναι στο DNA του. Το κεφαλαιοκρατικό σύστημα σε όλη την ιστορία του «σπαράσσεται» από περιοδικές κυκλικές κρίσεις15. 

Αλλά ακόμα και στην ανοδική φάση του οικονομικού κύκλου, ακόμα και στις ανεπτυγμένες καπιταλιστικές οικονομίες η κατανομή του παραγόμενου προϊόντος βαίνει συστηματικά προς όφελος του κεφαλαίου. Αρκεί να ρίξει μια ματιά κανείς στους μισθούς ή στα εργατικά και λαϊκά εισοδήματα ως ποσοστό του ΑΕΠ και σε περιόδους καπιταλιστικής ανάπτυξης. 

Επιπλέον ακόμα και όταν το υψηλό επίπεδο της ταξικής πάλης, οικονομικοί και πολιτικοί λόγοι από την πλευρά του κεφαλαίου16 επιβάλουν ενίσχυση του βιοτικού επιπέδου των εργαζομένων, αυτό μπορεί να αποκρύπτει και την αύξηση του ποσοστού εκμετάλλευσης της εργασίας. 

Σε γενικές γραμμές μπορεί να ανεβαίνει ο πραγματικός μισθός αλλά η παραγωγικότητα ανά εργαζόμενο να αυξάνεται ακόμα περισσότερο λόγω της εντατικοποίησης της εργασίας, της υψηλής ειδίκευσης, της εκμηχάνισης της παραγωγής, της τεχνολογικής προόδου, της καλύτερης οργάνωσης κλπ. Έτσι το κεφάλαιο βγαίνει και πάλι ενισχυμένο από αυτή την διαδικασία. 

Αυτό για παράδειγμα συνέβη και στην Ελλάδα την περίοδο του «εκσυγχρονισμού» το 1997-2007 και των υψηλών ρυθμών μεγέθυνσης. Παράλληλα μπορεί η όποια αύξηση των μισθών να «τρώγεται» από την αύξηση των τιμών κλπ. Το «σύστημα» χαμένο σε σχέση με εμάς δεν βγαίνει ποτέ.

Επιπλέον και σε περίοδο ανάπτυξης οι παραγωγικές δυνάμεις δεν χρησιμοποιούνται για να καλύψουν τις σύγχρονες λαϊκές ανάγκες, δεν αναπτύσσονται ολόπλευρα και στον βαθμό που θα αναπτύσσονταν χωρίς τα όρια που θέτει ο καπιταλισμός, το κριτήριο του κέρδους κλπ. 

Ας μην ξεχνάμε επίσης ότι υπό την πίεση του ανταγωνισμού –ειδικά όταν αυτός εμφανίζεται οξυμένος- προκειμένου να διατηρήσουν την ανταγωνιστικότητα τους, ώστε μην χάσουν τα μερίδια αγοράς τους κλπ, οι καπιταλιστές δεν θα συμπιέσουν φυσικά τα κέρδη τους αλλά τους μισθούς. 

Ταυτόχρονα όμως – ειδικά σε περίοδο κρίσης- η παράλληλη μείωση του μισθού και η αύξηση της παραγωγικότητας είναι κάτι το σύνηθες. Η δε ανεργία, οι «ελαστικές μορφές απασχόλησης» κλπ είναι πλέον η κανονικότητα και όχι η εξαίρεση λόγω κρίσης.

Όπως το έθεσε θεσπέσια ο Β. Ι. Λένιν συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω «Η κρίση δείχνει ότι η σύγχρονη κοινωνία θα μπορούσε να παράγει ασύγκριτα περισσότερα προϊόντα για την καλυτέρευση της ζωής όλου του εργαζόμενου λαού, αν δεν είχαν αρπαχτεί η γη, τα εργοστάσια, οι μηχανές κ.τ.λ. από μια χούφτα ατομικούς ιδιοκτήτες, που βγάζουν εκατομμύρια από τη λαϊκή εξαθλίωση. Η κρίση δείχνει ότι οι εργάτες δεν μπορούν να περιοριστούν μόνο στην πάλη για μερικές παραχωρήσεις από μέρους των κεφαλαιοκρατών: στην περίοδο της αναζωογόνησης της βιομηχανίας μπορούν να κατακτηθούν τέτοιες παραχωρήσεις (…) όμως επέρχεται η κρίση και οι κεφαλαιοκράτες όχι μόνο παίρνουν πίσω τις παραχωρήσεις που έκαναν, αλλά και επωφελούνται από την αδυναμία των εργατών για να κατεβάσουν ακόμα πιο πολύ τα μεροκάματα. Κι αυτό θα συνεχίζεται αναπότρεπτα, ώσπου οι στρατιές του σοσιαλιστικού προλεταριάτου να γκρεμίσουν την κυριαρχία του κεφαλαίου (…)17»

Και έτσι ανακύπτει ένα ερώτημα… Τι φταίει για αυτήν την κατάσταση; Έτσι πρέπει με όλη την δύναμη της φωνής μας να φωνάξουμε ότι –και- οι ανισότητες εμφανίζονται ως οι νομοτελειακές συνέπειες αυτού του συστήματος παραγωγής. Δεν είναι μια τυχαία συγκυρία λόγω «κακής διαχείρισης». 

Αν θέλουμε να κάνουμε μια σοβαρή διάγνωση του προβλήματος πρέπει να πούμε πως ο κόσμος δεν χωρίζεται γενικά και αόριστα σε πλούσιους και φτωχούς αλλά σε κεφαλαιοκράτες/κατόχους των μέσων παραγωγής και σε μισθωτούς-εργαζόμενους (εν γένει αυτούς που πωλούν την εργασιακή τους δύναμη). 

Αυτή η τάση απλοποίησης των κοινωνικών σχηματισμών – όπως είχαν διακρίνει με τόση οξύνοια οι Μαρξ-Ένγκελς από το Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος- φαίνεται πλέον εξόφθαλμα καθώς τα μεσοστρώματα συνθλίβονται από τον κεφαλαιοκρατικό ανταγωνισμό σε συνθήκες μονοπωλιακού καπιταλισμού, από τις κρίσεις, από τις πολιτικές του αστικού κράτους που ευνοούν τους μονοπωλιακούς ομίλους κλπ. 

Στην πατρίδα μας για παράδειγμα ο αριθμός των ελεύθερων επαγγελματιών και των επιτηδευματιών μειώθηκε κατά 40% την περίοδο της κρίσης18. Την ίδια περίοδο τα εισοδήματα αυτών των επαγγελματικών ομάδων υποχώρησαν κατά 60%19. Οι δε φτωχομεσαίοι αγρότες και κτηνοτρόφοι είδαν τα εισοδήματα τους να συμπιέζονται αισθητά από την κρίση, των ανταγωνισμό και τις μνημονιακές πολιτικές, είδαν την γη, τις καλλιέργειες κλπ να συγκεντρώνονται στα χέρια των μεγάλων καπιταλιστικών αγροτοκτηνοτροφικών εκμεταλλεύσεων κλπ. 

Όσο για τον υποτιθέμενο «αναδιανεμητικό υπέρ των αδυνάμων» χαρακτήρα του αστικού κράτους αυτός διαφαίνεται στο γεγονός ότι τα κρατικά έσοδα βασίζονται στις εισφορές της εργατικής τάξης και των λαϊκών στρωμάτων, ότι περικόπτονται δημόσιες δαπάνες για υγεία, παιδεία και κοινωνική ασφάλιση, ότι ενισχύονται ποικιλότροπα οι βιομήχανοι, οι τραπεζίτες, οι εφοπλιστές κλπ εις βάρος των υπολοίπων, ότι συνεχίζεται η αφαίμαξη του λαού μας για την αποπληρωμή του δημοσίου χρέους στην Ε.Ε., το ΔΝΤ κλπ που αγγίζει το 178,6% του ΑΕΠ. Αυτή είναι η δίκαιη ανάπτυξη τους….

Επομένως μπορούμε να εξάγουμε το συμπέρασμα – στο οποίο είχε καταλήξει και ο Κ.Μαρξ – ότι οι ταξικές ανισότητες και η διεύρυνση τους στην διαδικασία της (διευρυμένης) καπιταλιστικής αναπαραγωγής είναι αναπόδραστο στοιχείο του κεφαλαιοκρατικού συστήματος που οξύνεται μάλιστα εν μέσω κρίσης. Η κρίση δεν γέννησε τις εισοδηματικές ανισότητες όπως λένε οι αστοί οικονομολόγοι κλπ αλλά τις όξυνε. Η όλο και μεγαλύτερη συγκέντρωση, η κυριαρχία και ο ανταγωνισμός μεταξύ των μονοπωλίων είναι μη αναστρέψιμος στα πλαίσια του καπιταλισμού. Από εκεί πηγάζουν και άλλα προβλήματα όπως οι οξυμένες ενδοιμπεριαλιστικές αντιθέσεις που παίρνουν διάφορες μορφές οι συμβατικοί, εμπορικοί και συναλλαγματικοί πόλεμοι κλπ. Οι πολύμορφοι οικονομικοί ανταγωνισμοί μάλιστα ιδιαίτερα μεταξύ ΗΠΑ και Κίνας φέρνουν νέα σύννεφα στην παγκόσμια οικονομία. Η καρδιά συνεπώς του προβλήματος βρίσκεται στον ίδιο τον καπιταλισμό και όχι γενικά και αόριστα στην διανομή του πλούτου και φυσικά ούτε και στις “αδυναμίες” πρόθυμων διαχειριστών της καπιταλιστικής σαπίλας όπως οι αστικές Κυβερνήσεις. Αν θέλουμε να πάψουν να υπάρχουν «υπερπλούσιοι» και πάμπτωχοι θα πρέπει να «υιοθετήσουμε» έναν ριζικά διαφορετικό δρόμο ανάπτυξης. Ο Σοσιαλισμός παραμένει όχι απλά επίκαιρος, αλλά τρομερά αναγκαίος.

* Ο Χάρης Σ. Πουλάκης είναι Ιστορικός, τελειόφοιτος μεταπτυχιακός φοιτητής στο αντικείμενο της «Διεθνούς Πολιτικής Οικονομίας»

1 Oxfam International (https://www.oxfam.org/en/pressroom/pressreleases/2018-01-22/richest-1-percent-bagged-82-percent-wealth-created-last-year)

2  Για τον ορισμό του δείκτη του κινδύνου φτώχειας η Eurostat παίρνει το ποσοστό των ατόμων με διαθέσιμο εισόδημα στο «κατώφλι» του 60% του μέσου εθνικού εισοδήματος μετά όμως από τις «κοινωνικές μεταβιβάσεις» όπως οι συντάξεις, τα επιδόματα κλπ. Επομένως χωρίς τις κοινωνικές μεταβιβάσεις το ποσοστό του κινδύνου φτώχειας είναι αρκετά μεγαλύτερο. Επίσης το μέσο εισόδημα διαφέρει από χρονιά σε χρονιά πχ του 2016 είναι διαφορετικό από το μέσο εισόδημα προ κρίσης πχ του 2005.

3  Eurostat, Statistics At-risk-of-poverty rate, 2016 (https://ec.europa.eu/eurostat/statistics-explained/index.php/Income_poverty_statistics/el)

4  Στο ίδιο

5 Brian Keely, Income Inequality, The Gap Between Rich and Poor, OECD σελ. 3 (https://espas.secure.europarl.europa.eu/orbis/sites/default/files/generated/document/en/0115391e.pdf)

6 Στο ίδιο σελ. 3

7 Στο ίδιο σελ. 3

8  Στο ίδιο σελ. 3

9 Oxfam Annual Report ( https://s3.amazonaws.com/oxfam-us/www/static/media/files/2017-Oxfam-America-Annual-Report-web.pdf)

10  Oxfam International (https://www.oxfam.org/en/even-it/5-shocking-facts-about-extreme-global-inequality-and-how-even-it-davos)

11  Για την μέτρηση των εισοδηματικών ανισοτήτων γίνεται χρήση του συντελεστή Gini. Τα στοιχεία αυτά παρουσιάζονται μεταξύ άλλων στο συλλογικό έργο «Σύγχρονη Πολιτική Οικονομία» εκδ Πατάκη (2010) και συγκεκριμένα στο κεφάλαιο : Πλούτος, φτώχεια και εισοδηματικές ανισότητες: Μια περιγραφική παρουσίαση των αναπτυξιακών διαφορών στο σύγχρονο κόσμο

12  Ιδιαίτερα για την περίπτωση της Ελλάδας, αλλά όχι μόνο, αξίζει να διαβαστεί το βιβλίο του Νίκου Μπογιόπουλου : Είναι ο Καπιταλισμός ηλίθιε. Στο βιβλίο με επιστημονικό αλλά και εύληπτο για κάθε αναγνώστη τρόπο παρουσιάζονται μέσω της μαρξιστικής οικονομικής και πολιτικής θεωρίας και ανάλυσης , πληθώρας στατιστικών στοιχείων κλπ οι αιτίες και τα αποτελέσματα της μένουσας κρίσης. Αναλύεται επιπλέον ο ρόλος του ντόπιου και ξένου κεφαλαίου, της Ε.Ε., του ΔΝΤ, του δημόσιου χρέους των Μνημονίων, του αστικού πολιτικού συστήματος κλπ. Έτσι αποτυπώνονται με τον καλύτερο τρόπο οι επιπτώσεις της κρίσης, των Μνημονίων κλπ στην ελληνικό κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό. Κυκλοφορεί νέα εμπλουτισμένη έκδοση : https://www.imerodromos.gr/einai-o-kapitalismos-ilithie-se-nea-ekdosi-apo-ton-imerodromo/

13  Κατώφλι το 60% του μέσου διαθέσιμου εισοδήματος αλλά χωρίς κοινωνικές μεταβιβάσεις. Με τις τελευταίες το ποσοστό αυτό πέφτει στο 20,2%.

14  ΕΛΣΤΑΤ, Δελτίο Τύπου Κίνδυνος Φτώχειας (http://www.statistics.gr/documents/20181/acdec3d5-2b15-4b7f-ab45-f95bc479e699)

15  Θα ήταν τεράστιο λάθος όμως να υποθέσουμε ότι ο καπιταλισμός θα «πέσει» μόνος του λόγω των κρίσεων. Για παράδειγμα στον Τόμο ΙΙΙ του Κεφαλαίου ο Μάρξ περιγράφει με επιστημονική σαφήνεια τους οικονομικούς νόμους κλπ μέσω των οποίων το καπιταλιστικό σύστημα ξεπερνά την ίδια του την κρίση. Ο δε Λένιν είχε αντικρούσει τις χιλιαστικές αντιλήψεις των ρεβιζιονιστών ότι απλώς πρέπει να περιμένουμε την «αυτοκτονία» του καπιταλισμού. Τον καπιταλισμό θα τον θάψει η Σοσιαλιστική Επανάσταση.

16  Για παράδειγμα όταν επιλέγεται επεκτατική οικονομική πολιτική ενίσχυσης της ενεργούς ζήτησης για την διευκόλυνση της (διευρυμένης) καπιταλιστικής αναπαραγωγής και συσσώρευσης, ή όταν το αστικό κράτος κλπ μέσω αυξήσεων επιδιώκει να ενσωματώσει, εξαγοράσει τα λαϊκά στρώματα και να κάνει κάποιες αναγκαίες για να εκτονώσει τις κοινωνικές αντιδράσεις παραχωρήσεις κλπ

17  Β.Ι.Λένιν Άπαντα «Απαντα», τόμος 5ος, εκδόσεις «Σύγχρονη Εποχή» σελ. 85 – 86,

18  Ημεροδρόμος, Χάθηκε Εισόδημα 27 δις ευρώ την περίοδο της κρίσης, 13/4/2019 (https://www.imerodromos.gr/chathike-eisodima-27-dis-eyro-tin-periodo-tis-krisis/)

19  Ημεροδρόμος, Χάθηκε Εισόδημα 27 δις ευρώ την περίοδο της κρίσης, 13/4/2019 (https://www.imerodromos.gr/chathike-eisodima-27-dis-eyro-tin-periodo-tis-krisis/)

από ημεροδρόμος