και ξεμακραίνει το ελανίτικο καράβι
θαλασσομάχοι εμείς της λευτεριάς….
Από τον Υμνο του ΕΛΑΝ
Γράφει ο ΑΝΔΡΕΑΣ ΔΕΝΕΖΑΚΗΣ
Δίπλα στον επικό αγώνα και τα κατορθώματα των μαχητών του ΕΛΑΣ στα βουνά, τους κάμπους και τις πολιτείες της υπόδουλης Ελλάδας, το ίδιο περήφανα στέκεται ο εξίσου ηρωικός και μεγαλειώδης αγώνας των μαχητών του Ελληνικού Λαϊκού Απελευθερωτικού Ναυτικού (ΕΛΑΝ).
Το ΕΛΑΝ είναι το ναυτικό του ΕΑΜ. Ξεπήδησε από τους κόλπους του ΕΛΑΣ στα παράλια διαφόρων περιοχών της χώρας.
Με την είσοδο και την κατάληψη της ηπειρωτικής Ελλάδας το 1941, οι Γερμανοί κατάσχεσαν το μεγαλύτερο μέρος των μικρών και μεγάλων σκαφών που βρέθηκαν εκείνη τη στιγμή στα λιμάνια. Τα περισσότερα από αυτά ήταν ιστιοφόρα ή πετρελαιοκίνητα και αρκετά μικρότερα βενζινόπλοια, με βασική χρήση τη μεταφορά εμπορευμάτων στην εκτεταμένη ακτογραμμή και στα νησιά. Οι κατακτητές άρχισαν αμέσως την καταγραφή των πλοίων και την τοποθέτησή τους σε διάφορες υπηρεσίες μεταφορών εφοδίων και προσωπικού. Ολο αυτό το δίκτυο που προϋπήρχε, αναγκαστικά τώρα δούλευε υπέρ των κατακτητών.
Στην αρχή η δράση των αντιφασιστών ναυτικών ήταν περιορισμένη, λόγω της πυκνής εχθρικής κατοχής όλων των παραλίων και την έλλειψη αντάρτικων σχηματισμών στις παραθαλάσσιες περιοχές και λόγω του ότι στις ελληνικές θάλασσες, ιδιαίτερα στα δυο πρώτα χρόνια, όταν μέσω Ελλάδας ενισχύονταν οι γερμανικές δυνάμεις στη Βόρεια Αφρική και υπήρχαν σημαντικές ναυτικές δυνάμεις του εχθρού, ιδιαίτερα αρκετές ιταλικές ελαφρές ναυτικές μονάδες.
Εκατοντάδες, όμως, σύμμαχοι εγκλωβισμένοι στην Ελλάδα θα διαφύγουν με τη βοήθεια των ψαράδων στα μικρασιάτικα παράλια και την Μέση Ανατολή.
Οι αντιστασιακές ενέργειες στη θάλασσα εκδηλωνόταν με ενέργειες ιδιωτικών πλοιαρίων που παράνομα μετέφεραν φυγάδες, ύστερα την περίοδο του μεγάλου λιμού 1941 – 1942 παράνομα τρόφιμα και αργότερα μετέφεραν τρόφιμα και στελέχη ή τμήματα του ΕΛΑΣ. Οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις των κατακτητών, τον Μάη 1943, υποχρέωσαν τον ΕΛΑΣ να συμπτύξει τις δυνάμεις του στην ενδοχώρα και κύρια στα βουνά. Αυτό δυσκόλεψε την δράση των ανταρτών στη θάλασσα, αλλά δεν την σταμάτησε.
Την άνοιξη του 1943 καταγράφεται σημαντική δραστηριότητα των ανταρτών στην θάλασσα, όπως σαμποτάζ στη Στυλίδα, μεταφορές ανάμεσα στην Εύβοια και τη Λοκρίδα, σύλληψη μικρών πλοιαρίων στο Μαλιακό κλπ. Στις 18 Ιούλη 1943 ένα εξοπλισμένο καΐκι του ΕΛΑΝ απελευθερώνει και μεταφέρει 60 εξόριστους κομμουνιστές που κρατούνταν στον Αη Στράτη.
Το ελληνικό αντάρτικο κίνημα στη θάλασσα άρχισε να οργανώνεται μεθοδικά και να αναπτύσσεται μετά τη συνθηκολόγηση της Ιταλίας τον Σεπτέμβρη του 1943.
Το ΕΛΑΝ, εμφανίστηκε αρχικά σε μέρη όπου η μορφολογία των ακτών επέτρεπε την κίνηση μικρών και ευέλικτων σκαφών και την απόκρυψή τους. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι βάσεις αυτές δημιουργήθηκαν σε σημεία που είχαν χρησιμοποιηθεί ή χρησιμοποιούνταν την ίδια εποχή από λαθρέμπορους. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, βάση του ΕΛΑΝ δημιουργήθηκε όταν το 1943, ο ΕΛΑΣ, στη περιοχή του Γυβαριού στο Θερμαϊκό κόλπο διαλύει βάση λαθρεμπόρων που λειτουργούσε σε συνεργασία με την Χωροφυλακή.
Βενζινἀκατος του ΕΛΑΝ. Πιθανότατα πρόκειται για την βενζινάκατο ΞΕΛΟΓΙΑΣΤΡΑ της 6ης Μοίρας, στην Καβάλα. Πίσω της διακρίνονται ΕΛΑΝίτες σε άλλα πλοιάρια του ΕΛΑΝ. Φωτ. Αρχείο Λάζαρου Ακερμανίδη.
Τον Σεπτέμβρη του 1943 βενζινόπλοια του ΕΛΑΝ διαπεραιώνουν στις ακτές της Λοκρίδας το μεγαλύτερο μέρος της δύναμης ενός ιταλικού τάγματος που προσχώρησε στον ΕΛΑΣ, και τον Ιταλό διοικητή του συντάγματος που είχε έδρα του την Εύβοια. Μαζί με τον Ιταλό συνταγματάρχη μεταφέρθηκε και το επιτελείο του καθώς και πολλοί όλμοι, πολυβόλα, οπλοπολυβόλα και άλλα εφόδια.
Ο Τάσος Κακαβούτης
Την ίδια περίοδο με τη συνθηκολόγηση των Ιταλών, ο Τάσος Καταβούτης, οργανωτής και αρχηγός του ΕΛΑΝ Αργολικού Ερμιονίδας κύκλωσε τη φρουρά του Πόρτο Χελίου και πήρε άφθονο πολεμικό υλικό. Ο Τάσος Κακαβούτης πιάστηκε αργότερα με προδοσία στην Υδρα και κρεμάστηκε από τους κατακτητές στο Κρανίδι, στην πλατεία, μαζί με τον Πέτρου από τους Φούρνους, στις 28 Ιούνη 1944.
Από τους Γερμανούς επιχειρήθηκαν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον του ΕΛΑΝ, το τελευταίο δεκαήμερο του Σεπτέμβρη1943, οι πιο σημαντικές από αυτές ήταν μέρος των γενικών επιχειρήσεων των Γερμανών στις περιοχές της ελεύθερης Ελλάδας, αλλά τελικά δεν κατόρθωσαν να σταματήσουν την ανάπτυξη του ΕΛΑΝ στον Μαλιακό – Ευβοϊκό, στον Παγασητικό – ακτές Πηλίου, όπου επίσης σοβαρή ποσότητα όπλων και πυρομαχικών των Ιταλών πέρασε στα χέρια του ΕΛΑΣ – ΕΛΑΝ.
Η χρήση πλωτών μέσων από τις οργανώσεις του ΕΑΜ συστηματοποιήθηκε στις αρχές του 1944, όταν στις παραλιακές περιοχές συγκροτήθηκε ένα ετερόκλητο σύνολο σκαφών –είτε πλοία διαφόρων τύπων (τρεχαντήρια, μπρατσέρες, καΐκια, τσερνίκια) που νοίκιαζαν οι οργανώσεις από τους καραβοκύρηδες, είτε εξοπλισμένα γερμανικά σκάφη που είχαν πέσει στα χέρια των ανταρτών– που αναλάμβαναν μεταφορές τροφίμων, ανταρτών, τραυματιών και εφοδίων στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές (ακόμα και μέχρι τα νησιά και τη μικρασιατική ακτή) και «πειρατικές» ενέργειες που προκαλούσαν εντύπωση στους Γερμανούς.
Βαρκαλάς της 6ης Μοίρας Θερμαϊκού – Χαλκιδικής του ΕΛΑΝ, στη Θεσσαλονίκη, τέλη του 1944.
Την άνοιξη του 1944, το ΕΛΑΝ αποτελούσε υπολογίσιμη δύναμη. Το αντάρτικο ναυτικό ήταν πλέον αρκετά ισχυρό, έτοιμο να αναλάβει μεγαλύτερες και σοβαρότερες αποστολές όπως η επίθεση και αιχμαλωσία εχθρικών σκαφών, μεταφορές τμημάτων του ΕΛΑΣ από περιοχή σε περιοχή, πολεμοφοδίων, τροφίμων, εμπορευμάτων και συμμετείχε σε επιχειρήσεις του ΕΛΑΣ.
Το ΕΛΑΝ Παγασητικού – Πηλίου είχε αναλάβει και διεξήγαγε τη μεταφορά από τις συμμαχικές βάσεις της Μικράς Ασίας (Τσεσμέ) προς την Ελλάδα ιματισμού, τροφίμων και καυσίμων, σε συνεννόηση με τη Συμμαχική Στρατιωτική Αποστολή.
Το προσωπικό του προερχόταν σε μεγάλο βαθμό από ναυτεργάτες και απλούς ψαράδες, αξιωματικούς και ναύτες του Εμπορικού Ναυτικού και σε πολύ μικρότερο βαθμό του Βασιλικού Πολεμικού Ναυτικού.
Η Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ), ύστερα από την συγκρότηση της, προχώρησε στην ανασυγκρότηση του ΕΛΑΝ ιδρύοντας, την 3η Ιούλη 1944, Ναυτική Υπηρεσία, με ειδικό προϊστάμενο, που ανέλαβε την καλύτερη οργάνωση, συγκρότηση και διοίκηση των μονάδων του ΕΛΑΝ, κάτω από τις διαταγές του Γενικού Στρατηγείου του ΕΛΑΣ.
Η Ναυτική Υπηρεσία, αποτελούνταν από ελάχιστους αξιωματικούς του Εμπορικού και του Πολεμικού Ναυτικού. Οι περισσότεροι προέρχονταν από το Στρατό Ξηράς. Παρόλα αυτά κατάφερε να οργανώσει και να διευθύνει μια ναυτική δύναμη που βρισκόταν διάσπαρτη και με πολλές δυσκολίες στην επικοινωνία της με την κεντρική διοίκηση.
Στις 7 Οκτώβρη 1944 συγκροτήθηκαν οι Μοίρες του ΕΛΑΝ:
- 1η Μοίρα Πελοποννήσου – Ζακύνθου, που υπαγόταν διοικητικά στο κλιμάκιο του Γενικού Αρχηγείου Πελοποννήσου
- 2η Μοίρα Δυτικής Στερεάς – Ιονίων Νήσων, που υπαγόταν στην VIII Μεραρχία και είχε κυριότερη βάση της το Λουτράκι στον Αμβρακικό κόλπο
- 3η Μοίρα Ευβοϊκού – Σαρωνικού και Κορινθιακού, που υπαγόταν στην V Ταξιαρχία (αργότερα ΙΙ Μεραρχία)
- 4η Μοίρα Πηλίου – Παγασητικού VIII Μεραρχία (54 Σύνταγμα) και αργότερα στην Ι Μεραρχία
- 5η Μοίρα Ανατολικής Μακεδονίας – Δυτικής Θράκης υπό τη διοίκηση της VII Μεραρχίας
- 6η Μοίρα Θερμαϊκού – Χαλκιδικής υπό τη διοίκηση της ΧΙ Μεραρχίας
- Ανεξάρτητη Μοίρα Αργολικού – Ερμιονίδος
- Ανεξάρτητος Στολίσκος Μαλιακού
Επιπλέον υπήρχε οργανωμένο τμήμα του ΕΛΑΝ που ήταν κάτω από τις διαταγές του Α΄ Σώματος Στρατού του ΕΛΑΣ (Αθήνα - Πειραιάς) με έδρα τον Πειραιά με ιδιαίτερα σημαντική και αξιόλογη δράση.
Ταυτόχρονα όμως συνέχισαν να δρουν ανεξάρτητοι σχηματισμοί του ΕΛΑΝ σε περιοχές που υπάγονταν στους σχηματισμούς του ΕΛΑΣ της περιοχής τους, χωρίς καν η Ναυτική Υπηρεσία να γνωρίζει την ύπαρξή τους μέχρι και την απελευθέρωση.
Μυτιλήνη 1944. Το ΕΛΑΝίτικο πλήρωμα του καπετάνιου Ευάγγελου Οικονόμου – Ατσαλένιου.
Η αλματώδης ανάπτυξη του ΕΛΑΝ δημιούργησε την ανάγκη να ενταχθούν στα πληρώματά του και αντάρτες που δεν είχαν μέχρι τότε καμιά σχέση με τη θάλασσα. Αυτό υποχρέωσε τις μοίρες να δημιουργήσουν σχολές μαθητείας με αντικείμενο την εκπαίδευση σε ειδικότητες σηματωρών, επισκευαστών μηχανών, δυτών και οπλουργών. Στις σχολές αυτές δίδασκαν ναυτικοί που είχαν εμπειρία και ελάχιστοι αξιωματικοί και υπαξιωματικοί του Εμπορικού και του Βασιλικού Ναυτικού.
Υγειονομική περίθαλψη
Κόρινθος 1944. Ο καπετάν Ζαχαριάς (Κώστας Γεωργιάδης) του ΕΛΑΝ Κορινθιακού με τον Υποδιοικητή του Κώστα Βάγια Αστράφτη και κορίτσια της οικογένειας Χουχούμη που υπηρετούσαν σαν νοσοκόμες σε ένα πρόχειρο αναρωτήριο του ΕΛΑΝ στην Ιτέα. Φωτο: ΜΟΔΕΡΝΟ, Κόρινθος.
Οι περισσότερες Μοίρες υποστηρίζονταν από εμπειρικούς ή από τους κατά τόπους γιατρούς. Οι ασθενείς ή τραυματίες νοσηλεύονταν σε σπίτια μελών του ΕAM με ιδιαίτερα μέτρα συνωμοτικότητας για το φόβο των προδοτών. Στην Ιτέα για παράδειγμα η οικογένεια Χουχούμη είχε αναλάβει την περίθαλψη των ανδρών του ΕΛΑΝ Κορινθιακού. Τα πιο σοβαρά περιστατικά προωθούνταν στα μεγάλα αστικά κέντρα όπου νοσηλεύονταν σε νοσοκομεία και κλινικές με την φροντίδα πολιτικών οργανώσεων.
Τον Ιούλη του 1944, συνελήφθηκε το Λιτοχωρίτικο πετρελαιοκίνητο π/κ «Άγιος Δημήτριος» το οποίο μετατράπηκε από την 6η Μοίρα σε πλωτό νοσοκομείο. Η XI Μεραρχία απόσπασε σε αυτό τον υφηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Ν. Ψύχο, με μια νοσοκόμα και δύο βοηθούς. Με την απελευθέρωση της Καβάλας μετά από παράκληση των αρχών της πόλης ο γιατρός Ν. Ψύχος παραχωρήθηκε από την Μοίρα μαζί με ιατροφαρμακευτικό υλικό για τις τοπικές ανάγκες.
Η έντονη δράση των εξοπλισμένων σκαφών του ΕΛΑΝ και οι απώλειες που προξένησαν στους κατακτητές υποχρέωσε τους Γερμανούς να διενεργούν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις κατά των βάσεων του ΕΛΑΝ στην Εύβοια, στον κορινθιακό και στο Πήλιο, με αρκετά πολεμικά καράβια και αεροπορία. Στην Εύβοια οι μαχητές του ΕΛΑΝ αφού αμύνθηκαν αρκετές ώρες εγκατέλειψαν τις βάσεις τους, βυθίζοντας τα σκάφη, για να μην πέσουν στα χέρια των Γερμανών. Τα σκάφη αυτά ανελκύονταν ξανά και μπαίνανε πάλι στη δράση. Για την ανέλκυση των σκαφών οι δυνάμεις του ΕΛΑΝ είχαν δημιουργηθεί ειδικά τμήματα.
Το ΕΛΑΝ Κορινθιακού
Το μνημείο ΕΛΑΝ στην Αντίκυρα Βοιωτίας, έργο του Μακρονησιώτη ΕΑΜίτη αγωνιστή Γρηγόρη Ριζόπουλου.
Ξεχωριστή ήταν η δράση του ΕΛΑΝ Κορινθιακού. Τον Μάρτη του 1944 ο διμοιρίτης του 34ου Συντάγματος, Κώστας Γεωργιάδης (ο μετέπειτα Καπετάν Ζαχαριάς) μετά από επιδρομή στο λιμάνι του Γαλαξιδίου, αιχμαλώτισε ένα επιταγμένο από τους Γερμανούς, πετρελαιοκίνητο Καλυμνιώτικο τρεχαντήρι με τρία κατάρτια, το π/κ ΙΕΡΟΘΕΟΣ, εκτοπίσματος 80 τόνων, φορτωμένο με οβίδες πυροβολικού των 105 χλστ. και 35 τόνους τρόφιμα. Οι αιχμάλωτοι οδηγήθηκαν στο Λιδωρίκι και το καΐκι βυθίστηκε στα ανοιχτά της Αντίκυρας, αφού αφαιρέθηκε και διαφυλάχθηκε το φορτίο. Το ΕΛΑΝ Κορινθιακού είχε γεννηθεί. Το πρώτο σκάφος του ΕΛΑΝ Κορινθιακού ήταν μια πετρελαιοκίνητη άκατος του θωρηκτού Αβέρωφ, που ήταν στην γερμανική κατοχή και εκτελούσε περιπολίες και εποπτεία των ψαράδων στην περιοχή Αη-Γιάννη, Γερμενό, Σαράντι, Καλά Νερά. Μετά από ενέδρα στο Σαράντι, το σκάφος έπεσε στα χέρια των ανταρτών με τον οπλισμό του και ονομάστηκε Κ1/ΑΒΕΡΩΦ.
Σύντομα στις τάξεις του ΕΛΑΝ εντάχθηκαν κάτοικοι και δραστήριοι ναυτικοί της περιοχής – κυρίως από την Αντίκυρα και τα χωριά της Κορινθίας.
Βασικός παράγοντας για τη δημιουργία φυλακίων και βάσεων ανεφοδιασμού ήταν η μορφολογία της ακτογραμμής του κορινθιακού που διευκόλυνε τη δημιουργία μιας ξεχωριστής ναυτικής δύναμης. Η βοιωτική ακτή του κορινθιακού, με πολλές βραχώδεις ακτές, όρμους και φυσικά λιμάνια, εγγυόταν την ανεμπόδιστη μετακίνηση αρκετών σκαφών, ακόμα και εξοπλισμένων, χωρίς εμπόδια. Μετά την ιταλική συνθηκολόγηση, τα ιταλικά ναυτικά φυλάκια σε όλη την έκταση από το Ρίο ως τον Ισθμό της Κορίνθου είχαν αχρηστευθεί, ενώ ζωτικό ρόλο έπαιξαν οι πανταχού παρούσες ΕΑΜικές οργανώσεις, όσο και η μόνιμη παρουσία του ΙΙΙ/34 Τάγματος του ΕΛΑΣ στον Ελικώνα.
Χάρη στη δράση του ΕΛΑΝ οργανώθηκαν λιμεναρχεία σε Γαλαξίδι (όπου το Αρχηγείο και η έδρα της Βρετανικής Στρατιωτικής Αποστολής), Αντίκυρα, Ερατεινή, Άγιο Σαράντη, Άγιο Ιωάννη Δομβραίνας, Αλυκή και Σκίνο. Με εξαίρεση τις ημέρες των γερμανικών εκκαθαριστικών επιχειρήσεων, ο κορινθιακός αποτελούσε ΕΑΜική λιμνοθάλασσα, και παρά τις συχνές καταστροφές σκαφών από γερμανικές περιπολίες, οι απώλειες ήταν μηδαμινές και τα σκάφη αναπληρώνονταν ταχύτατα.
Τον Μάη του 1944 ο ΕΠΟΝίτης Φώτης Λαμψίδης (Φωτεινός), ενθουσιασμένος από τα κατορθώματα των ΕΛΑΝιτών στον Κόλπο της Αντίκυρας δημιούργησε τον «Υμνο του ΕΛΑΝ». Ο Υμνος αποδόθηκε από τον Βασίλη Παπακωνσταντίνου, σε σύνθεση του Μίκη Θεοδωράκη, το 1976.
Στον ενάμιση χρόνο της οργανωμένης λειτουργίας του ΕΛΑΝ, είχε πάνω από 80 συγκρούσεις με τον εχθρό στις οποίες κυρίεψε ή βύθισε περίπου 200 σκάφη όλων των κατηγοριών (από βάρκες μέχρι εξοπλισμένα τσιμεντόπλοια) προκαλώντας 350 περίπου νεκρούς στις δυνάμεις κατοχής και συλλαμβάνοντας άλλους τόσους αιχμαλώτους.
Με την ολοκλήρωση της απελευθέρωσης το ΕΛΑΝ, τον Οκτώβρη του 1944, διέθετε πάνω από 100 μηχανοκίνητα ιστιοφόρα και άλλα πλοιάρια από 30 έως 300 τόνους, ανάμεσά τους ένα μεγάλο ρυμουλκό και μια τορπιλάκατο με συνολικό εκτόπισμα 4000 τόνων. Από το σώμα αυτό πέρασαν 1.200 περίπου άνδρες και αξιωματικοί.
Τα σκάφη που διέθετε το ΕΛΑΝ τα κυρίεψε όλα από τον εχθρό ξεκινώντας από το τίποτα.
Για παράδειγμα η ΙΙΙ μοίρα του Ευβοϊκού - Αιγαίου άρχισε τις επιχειρήσεις της με το μικρό βενζινάκι «Μιαούλης» 4,5 τόνων και έφτασε να κυριέψει στις διάφορες επιχειρήσεις της 35 συνολικά καράβια.
Το Μακεδονικό ΕΛΑΝ άρχισε την πάλη του εναντίον του κατακτητή με την τράτα «Βόλγας» 4 τόνων, πλήρωμα 5 άντρες κι οπλισμό 1 πιστόλι και 5 μαχαίρια κι έφτασε να αριθμεί 20 εμπορικά και 9 εξοπλισμένα καταδιωκτικά σκάφη, όλα λάφυρα από τους Γερμανούς.
Ετσι άρχισε τη δράση του το ΕΛΑΝ και στις άλλες περιοχές της Ελλάδας, στο ιόνιο, την Πελοπόννησο, τον Κορινθιακό, το Μαλιακό κλπ.
Το ΕΛΑΝ αποστρατεύθηκε μαζί με τον ΕΛΑΣ, σύμφωνα με τους όρους της Συμφωνίας της Βάρκιζας, καθορίστηκε ειδικό πρωτόκολλο για την παράδοση του οπλισμού του ΕΛΑΝ. Με βάση αυτό το πρωτόκολλο εκδόθηκε στις 18 Φλεβάρη από το Γενικό Στρατηγείο του ΕΛΑΣ Διαταγή (υπ’ αρίθμ. 2778) που όριζε στις Μοίρες που θα παραδώσουν τον οπλισμό, τα πυρομαχικά και τα σκάφη τους. Εως τις 25 Φλεβάρη 1945, οπλισμός και σκάφη του ΕΛΑΝ είχαν παραδοθεί.
Η συνεισφορά του ΕΛΑΝ στον πόλεμο εναντίον των κατακτητών και στην απελευθέρωση της χώρας ήταν πολύτιμη. Το έργο του ΕΛΑΝ, έργο εξ ίσου ηρωικό με το έργο του ΕΛΑΣ, θα μείνει στην Ιστορία σαν μια λαμπρή σελίδα στους αγώνες του ελληνικού λαού για τη λευτεριά και την ανεξαρτησία.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ:
–Στέφανου Σαράφη «Ο ΕΛΑΣ», Εκδόσεις «Επικαιρότητα», Αθήνα 1999 (φωτογραφική αναπαραγωγή της έκδοσης του 1946), σελ. 426 – 432
–Περιοδικό Το Χρονικό του Αγώνα — ΣΤ’ ΑΡΜΑΤΑ! ΣΤ’ ΑΡΜΑΤΑ! – Ιστορία της Εθνικής Αντίστασης, τεύχος 19, σελ. 219 -230, Αθήνα 1964
–Περιοδικό ΠΟΛΕΜΙΚΕΣ ΣΕΛΙΔΕΣ, τεύχος 14, Αυγουστος –Σεπτέμβριος 2007, «ΕΛΑΝ – Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Ναυτικό 1943 -1945», Δημήτρη Παπαδόπουλου.
από ημεροδρόμος
.jpg)
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου