Δουργούτι - Φάρος - Κατσιπόδι: Το «Δίστομο» της Αθήνας (φωτο)

του ΑΝΔΡΕΑ ΔΕΝΕΖΑΚΗ

Δυο μέρες μετά το μπλόκο του Βύρωνα  το γερμανικό επιτελείο της Αθήνας αποφασίζει να χτυπήσει τα ξημερώματα της Τετάρτης 9 Αυγούστου 1944, τις ανταρτομάνες περιοχές στο Δουργούτι, το Κατσιπόδι (Δάφνη) και μέρος του νέου Κόσμου.

Την ίδια μέρα, το πρωί, στις αθηναϊκές εφημερίδες δημοσιεύεται ανακοίνωση του «Υπουργείου Εσωτερικών» του Ράλλη για τις απώλειες των Ταγμάτων Ασφαλείας, προετοιμάζοντας το έδαφος για τη σφαγή που θα ακολουθούσε:

«ΑΝΑΚΟΙΝΩΣΙΣ ΥΠΟΥΡΓΕΙΟΥ ΕΣΩΤΕΡΙΚΩΝ

Αι απώλειαι των Ταγμάτων Ασφαλείας εις τον αγώνα εναντίον των  μισθάρνων οργάνων του Σλαυοκομμουνισμού εις τας Αθήνας και Πειραιά έχουν ως εξής:

Τον Ιούνιον ε.ε. απωλέσθησαν 150 άνδρες.
Τον Ιούλιον ε.ε. απωλέσθησαν 131 άνδρες.
Από 1 έως 8 Αυγούστου απωλέσθησαν 50 άνδρες.
Αξιωματικοί
Εις συνταγματάρχης – ο Σιδερώτος.
Εις αντισυνταγματάρχης – ο Κασίμης.
Δυο ταγματάρχαι – ο Μαυρομάτης και ο Καπράλος.
Τέσσαρες άλλοι αξιωματικοί και δέκα υπαξιωματικοί.

Εκ του Υπουργείου Εσωτερικών.

Από τις 3 το πρωί δυνάμεις τάγματος  400 Γερμανών των ΕΣ-ΕΣ, με 20 θωρακισμένα, απέκοψε το Κατσιπόδι και το Ν. Κόσμο από την υπόλοιπη αμυντική διάταξη του 2ου Συντάγματος του ΕΛΑΣ στην περιοχή Αγ. Γιάννη – Κατσιπόδι – Α’ Νεκροταφείο, σχηματίζοντας έναν κλοιό με περίμετρο τους Στύλους του Ολυμπίου Διός – Λ. Συγγρού – Νέα Σμύρνη – Λ. Βουλιαγμένης – Α΄ Νεκροταφείο.

Ένα Δεύτερο τάγμα Ιταλών φασιστών με δύναμη 400 ανδρών, με άφθονο και βαρύ οπλισμό,  πήραν θέση από την πλευρά της Ν. Σμύρνης.

Και τέλος ένα μεικτό τάγμα από 400 γερμανοτσολιάδες – μπουραντάδες και χωροφύλακες και δεκαπέντε μασκοφόρους, με επικεφαλής  τους  Πλυτζανόπουλο, Μπουραντά και Γκίνο, ανέλαβαν την εκτέλεση του αιματηρού οργίου στις πιο πάνω συνοικίες.

Με τηλεβόες καλούσαν όλους τους άντρες από 16 ως 60 ετών να συγκεντρωθούν στην πλατεία του Φάρου, κοντά στο εργοστάσιο ελαστικών ΕΘΕΛ, και στην Αρμένικη Εκκλησία Αγ. Γρηγόριος στο Δουργούτι.

Το μακελειό αρχίζει, οι πατριώτες ομάδες – ομάδες οδηγούνται στο θάνατο. Το αίμα ρέει από παντού. Πάνω από 1200 πατριώτες συγκεντρώθηκαν στα σημεία αυτά. Κάτω από την εποπτεία των Γερμανών αξιωματικών και με τη βοήθεια των μασκοφόρων, μέσα σε βρισιές, ξυλοδαρμούς, βασανιστήρια και λογχισμούς ξεχώριζαν τους οργανωμένους αγωνιστές του ΕΛΑΣ και τα στελέχη των ΕΑΜικών οργανώσεων.

Οι μικροομάδες του ΕΛΑΣ που υπερασπίζονταν τις λαϊκές συνοικίες, αντιλαμβάνονται το μπλόκο και προσπαθούν να βγουν έξω από αυτό. Αρκετοί τα καταφέρνουν και ενώνονται με άλλα, εκτός μπλόκου, τμήματα του ΕΛΑΣ. Οι υπόλοιποι ανακατεύονται με τον πληθυσμό ή κρύβονται με τη βοήθεια των κατοίκων.  

Μέσα στα μπλόκα εγκλωβίστηκαν δυο λόχοι του Ιου τάγματος του ΕΛΑΣ, 120 άνδρες μαζί με τη διοίκηση  (Γιάννης Κυριακίδης – Λευτέρης) και ένας λόχος του Βύρωνα, που είχε κατέβει στο Κατσιπόδι (Δάφνη) για ανασυγκρότηση μετά το χτύπημα που δέχτηκε πριν από δυο μέρες (7.8.44) με το μπλόκο στη συνοικία του.

Το μνημείο στη πλατεία του Φάρου στη Νέα Σμύρνη.

Το μπλόκο στο Φάρο και το Δουργούτι

Την περίοδο εκείνη η Νέα Σμύρνη ήταν ένα προπύργιο μαζικής αντίστασης. Ήδη τα μέλη του ΕΑΜ ξεπερνούσαν τα 1500 και οι μαχητές του ΕΛΑΣ τους 450, χωρίς να υπολογιστούν οι νέοι της ΕΠΟΝ και τα μέλη της Εθνικής Αλληλεγγύης. Η αντίσταση στη Νέα Σμύρνη ήταν παλλαϊκή, γιατί στους πάνω από 2.000 οργανωμένους στη μεγάλη ΕΑΜική αντίσταση θα πρέπει να προστεθούν και αρκετές δεκάδες Νεοσμυρνιώτες που ανήκαν σε άλλες αντιστασιακές οργανώσεις.

Κανείς δεν προδίδει. Κάνουν μερικές εκτελέσεις για τρομοκρατία, άλλα και πάλι χωρίς αποτέλεσμα. Τότε φέρνουν τους κουκουλοφόρους, τα ανθρωπόμορφα αυτά κτήνη, που αναλαμβάνουν να υποδείξουν όσα στελέχη αντιστασιακών οργανώσεων αναγνωρίζουν, καθώς και μαχητές του ΕΛΑΣ.

Στη πλατεία του Φάρου μαζεύουν όλους τους άντρες από τη γύρω περιοχή και το Δουργούτι, και τους ζητούν να υποδείξουν ποιοι είναι ΕΛΑΣίτες. Κανείς δεν προδίδει. Κάνουν μερικές εκτελέσεις για τρομοκρατία, άλλα και πάλι χωρίς αποτέλεσμα. Τότε αναλαμβάνουν οι κουκουλοφόροι, να υποδείξουν όσα στελέχη αντιστασιακών οργανώσεων αναγνωρίζουν, καθώς και μαχητές του ΕΛΑΣ. Οι πατριώτες ομάδες – ομάδες οδηγούνται στο θάνατο. Επικεφαλής των γερμανοτσολιάδων ήταν ο ανθυπασπιστής Γιώργος Ζαχαρόπουλος, που εκτέλεσε 34 μαχητές του Λόχου Βύρωνα και 34 ακόμα Ελασίτες από το Βύρωνα, που αναγνωρίστηκαν ως «ξένοι» από τους κουκουλοφόρους, και άλλα 80 στελέχη των πολιτικών οργανώσεων.  Ανάμεσά τους και ο Δημήτρης Μπαρουτίδης, ένα σεμνό παλικάρι που τράβηξε τη κουκούλα από τον μασκοφόρο που τον υπόδειξε και αποκάλυψε τον προδότη Θανάση Μπαξεβανίδη. Ολοι τους πέσανε με το κεφάλι ψηλά, γνήσιοι λαϊκοί αγωνιστές.

Στην ΕΘΕΛ

Στην πλατεία, δίπλα στην ΕΘΕΛ, τους έβαλαν όλους να κάθονται κάτω. Μετά τις 9 άρχισε η διαλογή. Περνούσαν οι κουκουλοφόροι καταδότες. Οποιον υπέδειχναν τον παράδιναν στους Γερμανούς εκτελεστές, μέσα στο εργοστάσιο. Εκτέλεσαν 20 μαχητές του 1ου Τάγματος και 60 αγωνιστές ακόμα.

Το εργοστάσιο ελαστικών της ΕΘΕΛ ήταν στο χώρο που σήμερα έχει χτιστεί το Ξενοδοχείο Ιντερκοντινένταλ.

Οι εκτελέσεις σταμάτησαν στις 13.00, όταν άρχισε η διαλογή εκατοντάδων ομήρων για τα γερμανικά στρατόπεδα.

Το μνημείο στο Δουργούτι, στο Νέο Κόσμο.

Ο εμπρησμός στα Αρμένικα, στο Δουργούτι

Το Δουργούτι ήταν ένα φτωχοσυνοικισμός, μια παραγκούπολη που μετά την μικρασιατική καταστροφή του 1922 έχτισαν εκεί παράγκες Έλληνες και Αρμένιοι πρόσφυγες. Χτίστηκαν αργότερα και κάποια σπιτάκια, τα λεγόμενα «Ιταλικά», με δαπάνες του ιταλικού κράτους σαν αποζημίωση για τον βομβαρδισμό της Κέρκυρας το 1928, στη σημερινή οδό Λαγουμιτζή. 

Αρχικό όνομα της περιοχής ήταν «Νομούζ Ντάμε», «σπίτι των χοίρων», από ένα χοιροστάσιο που υπήρχε εκεί. Εκεί κατέφυγαν οι πρώτοι Αρμένιοι πρόσφυγες, που ήρθαν πριν από το 1922.

Τα Προσφυγικά στο Δουργούτι (Νέος Κόσμος) όπως ήταν ακόμα το 1955. Φωτογραφία του Hans Gerber (Ελβετία) από το φωτογραφικό αρχείο του EPH BIBLIOTHEK ZURICH με τίτλο «Καθημερινότητα»

Αμέσως μετά τις εκτελέσεις στο Φάρο οι Γερμανοί και οι Ταγματασφαλίτες λεηλάτησαν και έκαψαν την γύρω περιοχή με άξονα τα Αρμένικα, που ανήκαν στην Νέα Σμύρνη, και το γειτονικό τμήμα της Δάφνης.

Τουλάχιστον ο μισός και παραπάνω συνοικισμός κάηκε. Οι Γερμανοί και Ταγματασφαλίτες ρίξανε βενζίνη και κάψανε τον συνοικισμό του Δουργουτιού. Παράγκες και βιός χιλιάδων ανθρώπων, παραδόθηκαν στις φλόγες. Πολλά γυναικόπαιδα και άρρωστοι γέροι καήκανε μέσα στα σπίτια τους. Οι φασίστες εκδικήθηκαν την αντιστασιακή συνοικία, που τόσα είχε δώσει στο διάστημα της τρίχρονης κατοχής.

Ξυλογραφία του Κώστα Πλακωτάρη, «Μπλόκο στο Δουργούτι – Αντίποινα»

Οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ κινητοποιήθηκαν και επιτέθηκαν για να διασπάσουν το μπλόκο. Το 2ο Τάγμα, με επικεφαλής τον καπετάνιο του Συντάγματος Λάμπρο, επιτέθηκε στους ταγματασφαλίτες στο Κατσιπόδι (Δάφνη) από τη συνοικία του Υμηττού. Το 3ο Τάγμα, με επικεφαλής τον Γιάννη, δεύτερο καπετάνιο του Συντάγματος, επιτέθηκε από τις λεωφόρους Υμηττού και Φιλολάου στη Γούβα για να διασπάσουν τον κλοιό του μπλόκου προς Α΄ Νεκροταφείο και  Νέο Κόσμο, χωρίς θετικό αποτέλεσμα. Οι δυνάμεις των Γερμανών των ΕΣ-ΕΣ ήταν πολύ ισχυρές. Σε κάθε έφοδο απαντούσαν με χαλάζι από σφαίρες, όλμους και πυροβολισμούς από τα θωρακισμένα.

Για πρώτη φορά, όμως, οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ είχαν πολιορκήσει τον εχθρό και σχημάτισαν αντιμπλόκ.

Νωρίς το απόγευμα, οι χιτλερικοί αποχωρούν στη Λ. Συγγρού, προς το κέντρο, παίρνοντας μαζί τους 2.500 ομήρους. Εκεί δέχτηκαν ισχυρό πλήγμα, μπροστά στο ΦΙΞ, από επίλεκτες δυνάμεις του 2ου Τάγματος Καλλιθέας, που επιτέθηκαν ανάμεσα στους οπισθοφύλακες των Γερμανών και εξόντωσαν ένα Γερμανό ανθυπολοχαγό και 30 Γερμανούς και γερμανοτσολιάδες. Στη διάρκεια της μάχης κατάφεραν να το σκάσουν και να γλυτώσουν από την ομηρία περίπου 500 πατριώτες από το τέλος της φάλαγγας.

Σε «ξεχωριστά» αντίποινα για το θάνατο του Γερμανού αξιωματικού στο εργοστάσιο ΦΙΞ, οι Γερμανοί σκότωσαν μερικά παιδάκια νηπιακής ηλικίας, τα πτώματα των οποίων βρέθηκαν την επομένη σε χωματερή του Μοσχάτου.

Όσους επέζησαν από τις εκτελέσεις τους μετέφεραν στα στρατόπεδα του Χαϊδαρίου και του Γουδιού. Στις 16 Αυγούστου 600 από αυτούς στάλθηκαν στη Γερμανία. Ελάχιστοι επέστρεψαν.

Στο μεταξύ ξέσπασαν δυναμικά συλλαλητήρια στις πλατείες όλων των ανατολικών και νότιων συνοικιών της Αθήνας. Επίμονα, μεγάλες μάζες πατριωτών ζητούσαν όπλα να πολεμήσουν με τον ΕΛΑΣ. Αυτή τη μέρα δημιουργήθηκε από τους εθελοντές και ο Λόχος Μηχανικού του 3ου Τάγματος, μέσα σε μία μόνο ώρα και πήρε αμέσως μέρος στη μάχη, κατασκευάζοντας οδοφράγματα στην πρώτη γραμμή του πυρός, στη Γούβα, για να εμποδίσουν την κίνηση των γερμανικών θωρακισμένων.

ΠΗΓΕΣ – ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

— «Ο ΕΛΑΣ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ», Ορέστη Μακρή – Σύγχρονη Εποχή
— «Το τιμωρό χέρι του λαού», Ιάσονα Χανδρινού, εκδόσεις Θεμέλιο— «ΕΑΜ – Ανατολικές συνοικίες της Αθήνας 1941-1945»,  έκδοση του 6ου τομέα του ΕΑΜ Αθήνας, 1945.
 – Ριζοσπάστης 23.10.2015 — ΟΠΙΔΟΥ (Ομάδα Προφορικής Ιστορίας Δουργουτίου) sites.google.com/site/opidoudomain/
— «Εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας Νέα Σμύρνη – Φάληρο, 1941-1945», Γιάννης Κυριακίδη, ιδιωτική έκδοση Νέα Σμύρνη, 1983
— istorika-ntokoumenta.blogspot.gr

*Το χαρακτικό που συνοδεύει το θέμα είναι ξυλογραφία του Κώστα Πλακωτάρη, «Μπλόκο στο Δουργούτι»

από ημεροδρόμος