Βασίλης Παπανικολάου: Ο ηρωικός Ευρυτάνας δάσκαλος

Ένα άρθρο-αφιέρωμα του Ευρυτάνα Κώστα Σακαρέλου

Ο Βασίλης Παπανικολάου γεννήθηκε στο Κρίκελλο Ευρυτανίας  το έτος 1909. Τούτο προκύπτει από το Αρχείο της Κοινότητας Κρικέλλου,
στο Μητρώο Αρρένων της οποίας είναι καταχωρημένος με Αύξοντα Αριθμό 23, τόπο γέννησης το Κρίκελλο και έτος γέννησης το 1909.

Πατέρας του ήταν ο Γιάννης Παπανικολάου και μητέρα του η Βασιλική Πλούμπη. Ήταν το δευτερότοκο μοναδικό αγόρι μιας οκταμελούς οικογένειας. Αδερφές του ήταν με σειρά γέννησης: η Ελένη, η Όλγα, η Καλλιρρόη, η Αικατερίνη και η Αλεξάνδρα. 

Ο πατέρας του ήταν καποράφτης και γεωργοκτηνοτρόφος, με πολλά κτήματα στην κατοχή του, όλα στην περιφέρεια Κρικέλλου. Η μητέρα του τακτοποιούσε τις δουλειές του σπιτιού. Όταν όμως περίσσευε χρόνος καταπιάνονταν και με τις δουλειές στα κτήματα αλλά και με τη φροντίδα των ζώων που εξέτρεφαν, για να εξασφαλίσουν τα προς το ζην. 

Ο Βασίλης από μικρός βοηθούσε τον πατέρα του στις δουλειές του σπιτιού, στα κτήματα και στη βοσκή των ζώων και ξεχώριζε για την προθυμία του, το ζήλο και τη σβελτοσύνη του.

Το Κρίκελλο χιονισμένο

Όταν έφτασε στην κατάλληλη ηλικία, γράφτηκε για φοίτηση στην Πρώτη τάξη του Δημοτικού Σχολείου της ιδιαίτερης πατρίδας του. Αποφοίτησε από το Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου και με την παρότρυνση των γονιών του, των συγγενών του και του δασκάλου του γράφτηκε για φοίτηση στην Πρώτη τάξη του Σχολαρχείου Καρπενησίου, όπου ξεχώρισε για το ζήλο του στη μόρφωση, τις επιδόσεις του στις σπουδές, τους ανοιχτούς πνευματικούς του ορίζοντες, τους ιδεολογικούς, κοινωνικοοικονομικούς και πολιτικούς του προβληματισμούς και προσανατολισμούς.

Με την αποφοίτησή του από το Σχολαρχείο, συνέχισε τις σπουδές του στο Γυμνάσιο Καρπενησίου. Αποφοίτησε από το Γυμνάσιο Καρπενησίου το 1928 και μετά από επιτυχείς εξετάσεις συνέχισε τις σπουδές του στο τριτάξιο Διδασκαλείο Λαμίας. Διευθυντής του Διδασκαλείου ήταν ο Μιχάλης Παπαμαύρος (σ.σ. blog - βλ. εδώ) που φημιζόταν για την παιδαγωγική του κατάρτιση και τις προοδευτικές, μαρξιστικές του ιδέες. 

Οι κοινωνιολογικές προσεγγίσεις, οι οικονομικές και πολιτικές αναλύσεις που λάβαιναν χώρα στη σχολή, σαφώς και επηρέασαν το νεαρό φοιτητή Βασίλη Παπανικολάου. Σφυρηλάτησαν την ήδη διαμορφούμενη κοινωνική του συνείδηση και φιλοσοφία, καθώς και την πολιτική του ιδεολογία.

Το αναγνωστικό του Μ. Παπαμαύρου, έκδοση ΠΕΕΑ

Ένας ευσυνείδητος και πρωτοπόρος εκπαιδευτικός…

Κατά τη διάρκεια των σπουδών του στο Διδασκαλείο γνωρίστηκε με τον Αθανάσιο Κλάρα, το μετέπειτα θρυλικό πρωτοκαπετάνιο του ΕΛΑΣ Άρη Βελουχιώτη, με τον οποίο συνδέθηκε με δεσμούς ζεστής φιλίας και συντροφικότητας. 

Ο Άρης ήταν ο καθοδηγητής του στο Κ.Κ.Ε.. Η γνωριμία τους έμελλε να είναι καθοριστική, γιατί δικαίωσε τις φιλοσοφικές του αναζητήσεις, επισφράγισε την ορθότητα των πολιτικών του επιλογών και του εξασφάλισε σύντροφο και συνοδοιπόρο.

Άρης Βελουχιώτης

Αποφοίτησε από το Διδασκαλείο Λαμίας, παίρνοντας το πτυχίο του δασκάλου, το 1931. Αμέσως μετά υπηρέτησε τη στρατιωτική του θητεία για λίγους μήνες λόγω πολυτεκνίας της οικογένειας. 

Με το που πήρε το απολυτήριο του στρατού διορίστηκε ως δάσκαλος πρώτα στο Δημοτικό Σχολείο Nέου Αργυρίου Ευρυτανίας, χωριό γνωστό και με το παρατσούκλι Τσαπίσματα, που του προσδόθηκε για να δοθεί έμφαση στις κοπιώδεις προσπάθειες που κατέβαλαν με τα τσαπιά οι πρώτοι Καρδιτσιώτες άποικοι κάτοικοί του, προκειμένου να διαμορφώσουν το έδαφος και να το καταστήσουν κατάλληλο για οίκηση. 

Σ’ αυτό το Σχολείο υπηρέτησε το σχολικό έτος 1932-1933. Στη συνέχεια μετατέθηκε και υπηρέτησε για δυο χρόνια στο Δημοτικό Σχολείο Κοντίβας Ευρυτανίας (σχολικά έτη 1933-1934 και 1934- 1935). Παράλληλα, τα σχολικά έτη 1931-1932 και 1932 -1933 στο διθέσιο Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου υπηρετούσαν οι δάσκαλοι Παπασταμούλης και Κοτσώνης, το σχολικό έτος 1933 -1934 οι Ψιλόπουλος Αθανάσιος και Στρατηγέλη Σταυρούλα και το σχολικό έτος 1934-1935 οι Βράχας και Κώτσης,  σύμφωνα με τα λεγόμενα των Κρικελλιωτών Πέτρου Κρέτση (1925) και Χρήστου Ζάρρα (1927), που υπήρξαν ο μεν πρώτος μαθητής ο δε δεύτερος αρχικά μαθητής κι αργότερα δάσκαλος στο Σχολείο αυτό.  

Μνήμες (φωτ. Σπ. Μελετζή)

Το καλοκαίρι του 1935 ο Παπανικολάου μετατέθηκε στο Δημοτικό Σχολείο της ιδιαίτερης πατρίδας του, όπου έμελλε να συνυπηρετήσει με τη δασκάλα Ελένη Παπαδάκη, «η οποία είχε έρθει στο Κρίκελλο με δυσμενή μετάθεση από τον Πειραιά. Την ίδια εποχή ήρθε και του Παπανικολάου δυσμενής μετάθεση για τα Ψιανά, η οποία όμως ανακλήθηκε χάρη στις προσπάθειες του Καρπενησιώτη Δημητρίου Γιαταγάνα, ο οποίος διατηρούσε στενή φιλική σχέση με τον Επιθεωρητή Δημοτικής Εκπαίδευσης Ευρυτανίας», θυμάται και αναφέρει ο Πέτρος Κρέτσης.  

Μετά από αυτή την εξέλιξη, το σχολικό έτος 1936-1937 εξακολούθησε να διδάσκει στο διθέσιο Δημοτικό Σχολείο του χωριού του, μαζί με την Ελένη Παπαδάκη. Η σύνθεση αυτή παρέμεινε ίδια μέχρι την κήρυξη του πολέμου.  

Από το σχολικό έτος 1935- 1936 μέχρι και το σχολικό έτος 1939-1940 λειτουργούσε παράλληλα και το θερινό μονοθέσιο Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου, στο οποίο φοιτούσαν τα παιδιά των «διαχειμαζόντων» στα καμποχώρια. Στο Σχολείο αυτό δίδασκε ο δάσκαλος Γιάννης Βράχας.   

    

Διακαής πόθος και κύριο μέλημα του Βασίλη Παπανικολάου ήταν η σύσταση και λειτουργία οργάνωσης του Κ.Κ.Ε. στο Κρίκελλο. 

Μετά από πολύωρες συζητήσεις με ομοϊδεάτες του και ύστερα από απανωτές προσπάθειες, ο στόχος επιτεύχθηκε: ήδη πριν το 1940 είχε συσταθεί και λειτουργούσε η Κομματική Οργάνωση με γραμματέα τον ίδιο το δάσκαλο Βασίλη Παπανικολάου και μέλη τον Κώστα Μαργαρίτη του Νικολάου, το Γιάννη Καζαντζή του Ιωάννη, τον Κώστα Κρέτση του Νικολάου, τον επονομαζόμενο και «Μαλλιά», το Νίκο Μπαλκούρα του Αποστόλου, τη δασκάλα από τον Πειραιά Ελένη Παπαδάκη, η οποία δίδαξε για αρκετά χρόνια εκείνο το διάστημα στο Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου και άλλους. 

Ο Νίκος Χουλιαράς, που «γεννήθηκε το 1928 στο Κρίκελλο» και «ως μαθητής είχε δασκάλους στο Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου από το 1935 μέχρι το 1940 τον Παπανικολάου και την Παπαδάκη», τον αναφέρει ως «προπολεμικό κομμουνιστή».

Ο αλησμόνητος αγωνιστής δάσκαλος Β. Παπανικολάου

Κατά κοινή ομολογία, ο δάσκαλος ήταν καλοσυνάτος άνθρωπος, εργατικός, ειλικρινής, ήρεμος, καινοτόμος, ευαίσθητος, ενθουσιώδης, τίμιος, λιγομίλητος, σοβαρός και μετριόφρων. 

Έδειχνε μεγάλο ενδιαφέρον για την πρόοδο των μαθητών του. Προς την κατεύθυνση αυτή εργαζόταν με ζήλο και ενθουσιασμό. Αγαπούσε τους μαθητές του, τους σεβόταν, μοχθούσε για την πρόοδό τους, για την προκοπή τους και πάντα με τον καλό λόγο, με την επιβράβευση, την παρότρυνση, ακόμα και με καραμέλες, προσπαθούσε να τους τονώσει το ηθικό, να τους παρακινήσει στη μάθηση. Είναι χαρακτηριστικό πως, όπως οι ίδιοι ομολογούν, ποτέ δεν χρησιμοποίησε τη βία.

Τότε... (φωτ. Τ. Τλούπας)

 O Παπανικολάου προσπαθούσε να μυήσει τους μαθητές του στην αγάπη προς το συνάνθρωπο, στην ανάγκη στοργής και φροντίδας προς τη μάνα–φύση, στην αναγκαιότητα κοινοκτημοσύνης και  ανιδιοτελούς κοινωνικής προσφοράς και τελικά στην αυτοδίκαιη απολαβή των κοινών κοινωνικών αγαθών. 

Έμπρακτη απόδειξη των πρωτοποριακών ιδεών του δασκάλου Β. Παπανικολάου αποτελούσε:

-Σχολικός κήπος που έγινε με δική του παρότρυνση και προτροπή στην αυλή του σχολείου, «εκεί που είναι σήμερα το ξενοδοχείο». Τον κήπο φύτεψε και καλλιεργούσε μαζί με τους μαθητές του και προσπαθούσε να τους διδάξει πολλά για τον τρόπο των καλλιεργειών, μιας και την εποχή εκείνη τα περισσότερα παιδιά μετά το Σχολείο ασχολούνταν και με γεωργικές εργασίες.

-Η ίδρυση, σύσταση και λειτουργία Εξωραϊστικού Συλλόγου στο χωριό, που ασχολήθηκε ιδιαίτερα με τον καλλωπισμό της ευρύτερης περιοχής. Ακούραστος συνεργάτης και συνοδοιπόρος του στην προσπάθεια αυτή ήταν ο γιατρός Γιώργος Τσούκαλος, που κι αυτός ήρθε τότε νέος στο χωριό και παρείχε τις υπηρεσίες του στους χωριανούς, αλλά και στους κατοίκους της γύρω περιοχής. Τότε φυτεύτηκαν και τα πεύκα, που κοσμούσαν την Αγία Παρασκευή και την Καλλιθέα.

Αγναντεύοντας από τον "Ανεμο" το "Καστρί" και τη Σαράνταινα

Ο δάσκαλος νυμφεύτηκε το 1936 τη Σπυριδούλα Νταλιάνη του Ιωάννη και της Ελένης, το γένος Παπαδημητρίου, από τη Δομνίστα. Ο γάμος έγινε στο χωριό της νύφης και το τραπέζι στο Κρίκελλο, όπου και εγκαταστάθηκε οικογενειακά. 

Δε γνώρισε τον πεθερό του ούτε το μοναδικό κουνιάδο του Κώστα, ο οποίος είχε πάει για σπουδές στη Γερμανία και πέθανε λίγα χρόνια μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα. Γνώρισε όμως την πεθερά του και τη μία και μοναδική κουνιάδα του Βασιλική, σύζυγο του επίσης Δομνιστιάνου Θεοδώρου Μακρυγιάννη. Το Γενάρη του 1937, ανήμερα του Αγίου Αντωνίου, απέκτησε και το μονάκριβο γιο του Κώστα. Η γυναίκα του γέννησε στο πατρικό της σπίτι στη Δομνίστα και πέθανε στον τοκετό.

Αντίσταση κι αγώνας…

Ο πόλεμος βρήκε το δάσκαλο να διδάσκει στο Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου. Με προθυμία έφυγε για τα ελληνοαλβανικά σύνορα. Στον ελληνοϊταλικό πόλεμο πήρε μέρος ως έφεδρος αξιωματικός και υπηρέτησε στο 42ο  Σύνταγμα Ευζώνων. 

Με την κατάρρευση του Μετώπου, τον Απρίλη του 1941, ο δάσκαλος Παπανικολάου επέστρεψε στο χωριό με… τα πόδια από τα ελληνοαλβανικά σύνορα! 

Με την επιστροφή του στο χωριό, διδάσκει και πάλι στο Δημοτικό Σχολείο Κρικέλλου, όπου εξακολουθεί να υπηρετεί και η δασκάλα Ελένη Παπαδάκη. Παράλληλα, μεριμνά για την οργάνωση του αγώνα, για την ένοπλη αντίσταση στον κατακτητή.

O δάσκαλος, παρ’ όλο που ζούσε μόνιμα στο χωριό, διατηρούσε επαφές και είχε συχνές συναντήσεις με πολλά και διάφορα οργανωτικά και καθοδηγητικά στελέχη, καθώς και με τον ίδιο τον Άρη Βελουχιώτη. 

Κύριο θέμα των συναντήσεων, των επαφών και των συσκέψεων ήταν η ανάπτυξη και διεύρυνση της δράσης του ΚΚΕ, η οργάνωση της αντίστασης στους κατακτητές. 

"Ήρωες άπαρτα βουνά..."

Στις 16 Ιουνίου του 1941 συγκροτήθηκε στο Καρπενήσι η πρώτη Αχτιδική Επιτροπή Ευρυτανίας του ΚΚΕ. Η Επιτροπή αυτή πήρε την απόφαση και όρισε σε κάθε χωριό έναν υπεύθυνο με κύρος, για να βοηθήσει την εθνικοαπελευθερωτική προσπάθεια. 

Ο δάσκαλος Παπανικολάου ορίστηκε υπεύθυνος στο Κρίκελλο. Στις 3 Ιανουαρίου 1942 πραγματοποιήθηκε στο Καρπενήσι σύσκεψη στελεχών του ΕΑΜ όλου του νομού Ευρυτανίας. Ο δάσκαλος ήταν και πάλι παρών. 

Στο τέλος οι παρευρισκόμενοι φρόντισαν και παρέλαβαν τις προκηρύξεις του ΕΑΜ. Αμέσως μετά κι αφού έλαβαν τα απαραίτητα μέτρα προφύλαξης, αποχώρησαν. Φορτωμένοι ευθύνες και προκηρύξεις, πήραν τους δρόμους του αγώνα. Το ίδιο έκανε κι ο δάσκαλος Παπανικολάου.  

ΕΛΑΣίτες στο Βελούχι

 Την 1η Ιουνίου του 1942 ο Β. Παπανικολάου συνόδεψε τον Άρη και τους δέκα συναγωνιστές του και τους οδήγησε στις παρυφές του Κρικέλλου, στη θέση «Τσουγκρί», όπου είχε το χωράφι του και ένα καλύβι. 

Εκεί οι αγωνιστές έμειναν αρκετές ημέρες. Το μέρος ήταν ιδανικό. Αν και βρισκόταν μέσα σε μια περιοχή που έσφυζε από ζωή (τέσσερις μύλοι λειτουργούσαν σε μικρή απόσταση από το καλύβι), δεν γινόταν εύκολα αντιληπτό, γιατί ήταν καλά προφυλαγμένο. 

Δεν έπρεπε με κανένα τρόπο οι άντρες του Σταθμού Χωροφυλακής Κρικέλλου να μάθουν το παραμικρό. Η οργάνωση του χωριού φρόντιζε για τη διατροφή και την περιφρούρησή των ανταρτών. Αυτή η πρώτη ένοπλη αντάρτικη ομάδα αποφάσισε την επίσημη έναρξη του αγώνα (Κυριακή 7 Ιουνίου 1942) από τη Δομνίστα, γιατί στο Κρίκελλο ήταν ο Σταθμός Χωροφυλακής. Ήταν απαραίτητη όμως και μια ελληνική σημαία. Την εξασφάλισε ο Βασίλης Παπανικολάου από το Σχολείο και ήταν αυτός που τους οδήγησε στη Δομνίστα. Ο αγώνας ξεκίνησε! (σ.σ. blog - βλ. εδώ)

Ερείπια από το καλύβι του Παπανικολάου στην τοποθεσία "Τσουγκρί" στο Κρίκελλο

Ο Παπανικολάου βοήθησε καθοριστικά στην οργάνωση, τον συντονισμό και την υποστήριξη της όλης προσπάθειας στην ευρύτερη περιοχή. Με αυτόν μπροστάρη, ιδρύθηκε η Επιτροπή Αλληλεγγύης με πρόεδρό της τον παπα-Οδυσσέα, ενώ οργανώθηκε και το γυναικείο κίνημα, η νεολαία, η αυτοδιοίκηση και η λαϊκή δικαιοσύνη.

Πορεία προς τη Φουρνά Ευρυτανίας για τα τρίχρονα του ΕΑΜ (φωτ. Σπ. Μελετζή)

Στα μέσα Ιουλίου του 1942, όταν ήρθε στο χωριό για πλιάτσικο ο Τουρκοχρήστος, ο δάσκαλος έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην εκπόνηση, σύνταξη και εφαρμογή του επιτυχημένου σχεδίου παραπλάνησης και φυγής του ιταλοπροσκυνημένου ανθέλληνα δωσίλογου και της παρέας του. 

Χαράματα της 2ας Οκτωβρίου του 1942 η αντάρτικη ομάδα του Άρη αφόπλισε αναίμακτα τον Σταθμό Χωροφυλακής Κρικέλλου. Το βράδυ της ίδιας μέρας τρεις Κρικελλιώτες πήγαν στον Καστανόλογγο της Λάσπης και κατατάχτηκαν, με τη θέλησή τους, στην αντάρτικη ομάδα του Άρη Βελουχιώτη. Αυτοί ήταν: ο Γιώργος Δημητρίου Κοντονίκας, ο Γιάννης Λεωνίδα Μαργαρίτης και ο Γιώργος Ανδρέα Τραής (Παθούλας).   

Στις 28 Οκτώβρη του ίδιου έτους στην Κουφόβρυση Κρικέλλου έγινε μάχη των ανταρτών εναντίον ιταλικού στρατιωτικού τμήματος. Στη μάχη εκείνη έπεσε και ο πρώτος νεκρός ΕΛΑΣίτης, ο δάσκαλος Δημήτρης Σαξώνης (Δασκαλάκης), από τα Μάρμαρα Φθιώτιδας.

Ο τάφος του νεκρού αντάρτη Δ. Σαξώνη-Δασκαλάκη στο Κρίκελλο

Στις 17 Δεκεμβρίου του 1942 γέμισε το Κρίκελλο αντάρτες. Στρατός ολόκληρος. Ήταν περαστικοί από το χωριό. Έρχονταν από το Γαρδίκι και πήγαιναν στην Ήπειρο, για συνάντηση με το Ζέρβα. Μείνανε μέχρι το απόγευμα στο χωριό.Στη διάρκεια της παραμονής τους, ο δάσκαλος συνομίλησε για ώρες με τον Άρη. 

Στα τέλη Γενάρη του 1943 παραβρέθηκε στη δίκη και προσπάθησε να αποτρέψει την εκτέλεση του Μικροχωρίτη Κώστα Κοκκάλα. Δεν τα κατάφερε.

Το 1943 ιδρύθηκε και λειτούργησε η Τοπική Επιτροπή ΕΑΜ Κρικέλλου με 38 άτομα και γραμματέα τον Β. Παπανικολάου. Οι πολίτες του τέως δήμου Ευρυτάνων κατάφεραν και συγκρότησαν αξιόλογη δύναμη εφεδροελασιτών. Πολιτικό υπεύθυνό τους όρισαν το δάσκαλο Βασίλη Παπανικολάου.

Στις 8 Νοεμβρίου του 1943 οι Γερμανοί κατέλαβαν το Καρπενήσι και λεηλάτησαν την πόλη. Αμέσως μετά, αυτή η γερμανική φάλαγγα κινήθηκε προς το Κρίκελλο. Οι κάτοικοι εγκατέλειψαν το χωριό. Κρύφτηκαν για να γλιτώσουν. Οι Γερμανοί έφτασαν μέχρι τη στροφή του Μαρίνου, απ’ όπου κατόπτευσαν τη γύρω περιοχή. Δεν εντόπισαν κάτι ύποπτο, πήραν το δρόμο της επιστροφής και ξαναγύρισαν στο Καρπενήσι. 

Το πυρπολημένο, από τους ναζί, Καρπενήσι

Τον Αύγουστο του 1944, όταν το Μικρό Χωριό παραδόθηκε στις φλόγες, μεταφέρθηκε στο Κρίκελλο το Τυπογραφείο του Αγώνα. Υπεύθυνοι για τη λειτουργία του ήταν ο δάσκαλος Παπανικολάου και ο Γιάννης Καζαντζής του Ιωάννου. 

Στις 11 Αυγούστου 1944, αμέσως μετά την καταστροφή του Καρπενησίου, μια φάλαγγα γερμανικών οχημάτων κινήθηκε προς το Κρίκελλο. Οι Γερμανοί κύκλωσαν το χωριό αλλά δεν βρήκαν κατοίκους, παρά μόνο τον Αθανάσιο Τσαμαδό, στην κατοικία του στην Κόρπη. Τον συνέλαβαν και τον πήραν μαζί τους. Έβαλαν φωτιά στο χωριό κι έκαψαν 250 περίπου σπίτια. Από τα πυρά τους σκοτώθηκε η Αγγελική Αλ. Συγγούνη. Λίγο πιο έξω από το χωριό συνέλαβαν τον Παθούλα.

Εμφύλιος… ένα περήφανο τέλος!

 Στις 12 Οκτωβρίου 1944 αποχώρησαν οι Γερμανοί από την Αθήνα. Η αδούλωτη πόλη και μαζί της όλη η Ελλάδα υποδέχτηκε τα νικηφόρα τμήματα του ΕΛΑΣ.  

Ακολούθησε ένα δίμηνο εμφύλιων σπαραγμών και συγκρούσεων στην Αθήνα, που είχαν να κάνουν με τη διαταγή αποστράτευσης των δυνάμεων του ΕΛΑΣ, τον ερχομό των ανδρών της Ορεινής Ταξιαρχίας και την ενεργό ανάμειξη των Άγγλων στα ζητήματα της Ελλάδας.

Στις 12 Φεβρουαρίου 1945 υπογράφηκε η Συμφωνία της Βάρκιζας. Τέσσερις μέρες αργότερα οι Σαράφης και Βελουχιώτης υπέγραψαν τη διάλυση του ΕΛΑΣ και την παράδοση των όπλων του. 

Με την υπογραφή της Συμφωνίας, άρχισε για τους αγωνιστές της νίκης ένας νέος, πιο σκληρός και αδυσώπητος αγώνας, προκειμένου να ξεφύγουν το ανελέητο κυνηγητό, τους εξευτελισμούς και τα βασανιστήρια.

Μαχητές του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας

Το καλοκαίρι του 1945, τριάντα παρακρατικοί υπό το Βουρλάκη επισκέφτηκαν το Κρίκελλο. Κάλεσαν όλους τους κατοίκους στην πλατεία και -παρουσία της χωροφυλακής- απαίτησαν όσοι δεν είχαν ψηφίσει στις πρόσφατες εκλογές να βγουν στην άκρη. Είχαν και σχετικό κατάλογο. 

Με τη βοήθεια του καταλόγου τους, ξεχώρισαν αρκετούς. Ανάμεσά τους βρισκόταν και ο Παπανικολάου. Διέταξαν έναν Κρικελλιώτη κι έφερε μια αγκαλιά χλωρά πλατανόξυλα. Ζητούσαν από αυτούς που είχαν ξεχωρίσει να τους παραδώσουν τα κρυμμένα όπλα. Ο Παπανικολάου ανέλαβε την ευθύνη και τους είπε ότι δεν υπήρχαν όπλα. 

Τελικά οι βιαιοπραγίες αποφεύχθηκαν χάρη και στην παρουσία του Κρικελλιώτη Βαγγέλη Κακκαβά (γαμπρού από ανιψιά του πρωθυπουργού Κων. Τσαλδάρη) και άλλων Κρικελλιωτών, μη αριστερών. 

Όμως την ευρύτερη περιοχή επισκέπτονταν συχνά πυκνά πολλές ομάδες παρακρατικών, που βιαιοπραγούσαν κατά των αγωνιστών και των οικογενειών τους. 

Μάλιστα ο παπα-Οδυσσέας γνώρισε άγρια βασανιστήρια από τους παρακρατικούς του Μπούρου. Τον χτύπησαν, του έκοψαν με μαχαίρια τα γένια και του έσπασαν τα χέρια με τους υποκόπανους των όπλων τους. 

Τα Χριστούγεννα του 1946 συνέλαβαν τον πατέρα του Βασίλη Παπανικολάου, Γιάννη, ενοχοποιώντας τον για τη δράση του γιου του. Δικάστηκε, καταδικάστηκε και φυλακίστηκε. 

Μετά από αυτό, ο δάσκαλος Παπανικολάου, ο μονάκριβος γιος του, οι αδερφές του και η μητέρα του εγκατέλειψαν το χωριό και περιφέρονταν στα δάση της περιοχής για ασφάλεια (όπως και όλες οι αριστερές οικογένειες). 

Άντρες και γυναίκες του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας

Η πολιτική διαπάλη οξύνθηκε και σιγά -σιγά συγκροτήθηκε από τους διωκόμενους αγωνιστές και αγωνίστριες, ο Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας. Ο Παπανικολάου διετέλεσε γραμματέας και πολιτικός επίτροπος στο τάγμα Παπούα (1ο, Διένης Νίκος), αλλά κατά διαστήματα αναλάμβανε χρέη και στις διοικήσεις της 1ης και 2ης μεραρχίας του ΔΣΕ

Ο εμφύλιος υπήρξε σκληρός. Το Κρίκελλο και όλη η ύπαιθρος ερημώθηκε. Τα γύρω βουνά έγιναν πεδία σκληρών μαχών.  

Ψηλά στις πηγές του Κρικελλοπόταμου, ο τόπος του μαρτυρίου

Στα μέσα Αυγούστου του 1949 μια ομάδα κυνηγημένων (περί τα 20 άτομα) -ανάμεσά τους και ο δάσκαλος Βασίλης Παπανικολάου, ο γιος του, οι αδερφές του- βρίσκονται στο Ντουρνέσι. Είναι περικυκλωμένοι από στρατιώτες και παρακρατικούς κεφαλοκυνηγούς. 

Όταν η σύλληψη είναι σίγουρη, ο Παπανικολάου βάζει τέρμα στη ζωή του με ένα παλιό πιστόλι που είχε πάντα μαζί του για την περίσταση... Το κεφάλι του το έκοψαν οι παρακρατικοί, το έφεραν στο χωριό, το επέδειξαν στη Διοίκηση και μετά το πέταξαν στο Κακόρεμα.

Η ύστατη τιμή… 

Άνοιξη του 1950. Ο εμφύλιος έχει λήξει. Οι άνθρωποι επιστρέφουν στις πατρογονικές τους εστίες. Τα χωριά, ερειπωμένα και λαβωμένα, αρχίζουν δειλά-δειλά να κατοικούνται και πάλι. Οι άνθρωποι, όσοι απέμειναν, βασανιστικά καλούνται να συνεχίσουν, κλείνοντας τις πληγές τους. Οι τσοπάνηδες ανεβάζουν και πάλι τα κοπάδια τους στα βουνά για ξεκαλοκαιριό ...

Κάποια μέρα κι ενώ ο Κρικελλιώτης Αντρέας Νικολάου Ψεύτης βόσκει το κοπάδι του στα «Κουβελέικα», μια τοποθεσία χαμηλά στο Αγκάθι, «πέφτει» πάνω σ’ έναν ακέφαλο σκελετό ανθρώπου. Στη θέα του, τρομάζει! 

Με το που συνέρχεται από το αρχικό σοκ, διάφορες σκέψεις και υποθέσεις αρχίζουν να περνάνε από το μυαλό του. Έχει ακούσει για την περιπέτεια του δασκάλου Βασίλη Παπανικολάου ...

Στο μεταξύ, στο Κρίκελλο έχει ανέβει και ζει και η Καλλιρρόη Παπανικολάου με το σύζυγό της Κάρπο Τραχήλη. Οι δυο μικρότερες αδερφές της, η Αλεξάνδρα και η Αικατερίνη, βρίσκονται ακόμα στη φυλακή. 

Κύριο και μοναδικό μέλημα της Καλλιρρόης, σύμφωνα με την εξομολόγηση της Αλεξάνδρας Παπανικολάου, είναι η αναζήτηση και η περισυλλογή των οστών του αδερφού τους. 

Όταν ο βοσκός βρίσκεται στο Κρίκελλο και μαθαίνει ότι η Καλλιρρόη με το σύζυγό της είναι στο χωριό, πηγαίνει στο σπίτι τους και τους ενημερώνει για την ύπαρξη ανθρώπινου σκελετού σε συγκεκριμένο μέρος. 

Σηκώνονται τότε αυτοί και πηγαίνουν κρυφά, νύχτα, με χίλιες δυο προφυλάξεις -γιατί υπάρχει ακόμα τρομοκρατία-, με αγωνία και κρυφές ελπίδες στο σημείο, που τους έχει υποδείξει ο συγχωριανός τους. Όταν φτάνουν εκεί, ψάχνουν και, πράγματι, βρίσκουν έναν ακέφαλο σκελετό. Γύρω του υπάρχουν σκόρπια, κουρελιασμένα ρούχα ….

Οι ψυχές των αδικοχαμένων ξαναγυρίζουν στον τόπο της θυσίας

Η Καλλιρρόη αναγνωρίζει, ανάμεσα στα κουρέλια, κομμάτια από τη μπλούζα αλλά και την τσατσάρα του αδερφού της … Βρίσκει και μια γάζα τυλιγμένη σε ένα οστό … Είναι του Βασίλη της. Ο δάσκαλος είχε πάντα δεμένο με γάζα το πληγιασμένο του πόδι. 

Δεν χρειάζονται άλλα πειστήρια. Μαζεύουν πρώτα τα κομμάτια των ρούχων και τα θάβουν εκεί, στο ρέμα, σε έναν πρόχειρο λάκκο που φτιάχνουν. Μαζεύουν έπειτα βιαστικά τα οστά, τα πλένουν, τα βάζουν σε μια καθαρή σακούλα -που έχουν φέρει μαζί τους- και γυρίζουν στο σπίτι τους, στο χωριό. 

Δεν λένε τίποτα σε κανέναν. Ούτε σκέψη για ταφή στο νεκροταφείο. Απαγορεύεται αυστηρά. Τα κρατούν λίγες μέρες μέσα στο σπίτι. Επειδή όμως φοβούνται μήπως γίνει κανένας έλεγχος, βρεθούν και μπλέξουν, βάζουν τα οστά του νεκρού σε μια βαλίτσα, που έχουν πρόχειρη στο σπίτι και τα θάβουν στον κήπο του σπιτιού τους ... Κανένας άλλος δεν είδε, κανένας δεν έμαθε, κανένας δεν ξέρει τίποτε …

Το φθινόπωρο ετοιμάζονται να φύγουν για την Αθήνα. Επειδή όμως φοβούνται μήπως στη διάρκεια του επικείμενου χειμώνα και της ερχόμενης άνοιξης -που αυτοί θα λείπουν- τα οστά ξεθαφτούν από κανένα ζώο ή έρθουν στην επιφάνεια εξ αιτίας της διάβρωσης του εδάφους ή πιθανής καλλιέργειας του κήπου και αποκαλυφθούν, τα ξεθάβουν, τα ξαναπλένουν, τα συσκευάζουν και τα παίρνουν μαζί τους. 

Τα κρατούν στο σπίτι τους στη Αθήνα για μερικά χρόνια.  Όταν πεθαίνει αργότερα ο πατέρας τους τα μεταφέρουν στο Γαλατά, τα κρύβουν επιμελώς στο φέρετρό του και ταξιδεύουν με ασφάλεια στο Κρίκελλο, όπου ψάλλεται η εξόδιος ακολουθία, σύμφωνα με την χριστιανική παράδοση και περνούν στην αιωνιότητα.

Τραγική φιγούρα ο γιος του δασκάλου Κωνσταντίνος Παπανικολάου, που χάνει κι αυτός τη ζωή του λίγα χρόνια αργότερα, στις 29 Μαΐου 1960, χτυπημένος από στρατιωτικό αυτοκίνητο, στην πρώτη του έξοδο ως στρατιώτης στο Γύθειο. Οι δικοί του μιλούν για δολοφονία.

Ο τάφος της οικογένειας Παπανικολάου στο κοιμητήριο της Αγίας Παρασκευής στο Κρίκελλο

Παππούς, πατέρας κι εγγονός αναπαύονται σήμερα αγκαλιασμένοι στο κοιμητήριο της Αγίας Παρασκευής Κρικέλλου Ευρυτανίας.

Αιωνία τους η μνήμη

Κώστας Σακαρέλος

(από το υπό έκδοση βιβλίο του, που φέρει τον τίτλο: «Στα χνάρια τους …») για το blog "Ευρυτάνας ιχνηλάτης"