ΖΕΙΔΩΡΟΝ: Αφιέρωμα στους πρόσφυγες του Αγίου Κωνσταντίνου Αγρινίου

Τα προσφυγικά των προσφύγων… στον Άγιο Κωνσταντίνο Αγρινίου

Γράφει η Μαρία Ν. Αγγέλη,

δρ. Κοινωνικής Λαογραφίας Πανεπιστημίου Ιωαννίνων

«Οι δρόμοι με οδηγούν σ’ αυτούς του παρελθόντος. Εμπειρία και μνήμη. Παρατήρηση και κατάδυση. Και καταβύθιση στους χώρους της μνήμης…»

Γ. Ιωάννου

Τα προσφυγικά αποτελούν κομμάτι της Αγρινιώτικης ιστορίας

Πριν από αρκετά χρόνια, όταν έκανα μια προσωπική έρευνα, είχα επισκεφτεί πολλούς ανθρώπους προσφυγικής καταγωγής στον Άγιο Κωνσταντίνο Αγρινίου. Κάποιοι κατοικούσαν ακόμα σε προσφυγικά σπίτια. Τα συντηρούσαν, τα ασβέστωναν, είχαν λουλούδια στις αυλές τους… Ήταν γραφικά για μένα που τα έβλεπα. Δεν ξέρω πόσο άνετα ήταν για τους ενοίκους τους..........

Φέτος, για τις ανάγκες ενός Πολιτιστικού προγράμματος, επισκέφτηκα και πάλι τα γνωστά προσφυγικά σπίτια.

Είδα ότι κάποια οι απόγονοι των προσφύγων τα είχαν εγκαταλείψει πια…

Κάποια γκρεμίστηκαν και στη θέση τους ορθώθηκαν πολυκατοικίες. Ανάμεσα σ’ αυτές διατηρούνται ελάχιστα προσφυγικά.

Πρόκειται για μικρά και ταπεινά σπίτια που ανταποκρίνονταν στις ελάχιστες ανάγκες διαβίωσης. Είχαν όμως την ευεργετική θαλπωρή ενός καταφυγίου μετά την καταιγίδα… Στέγασαν τους πρόσφυγες της Μικράς Ασίας και του Πόντου μετά τη Μικρασιατική καταστροφή.

Επισκέφτηκα κάποια από αυτά. Ενδεικτικά περιγράφω ένα:

Άγιοs Κωνσταντίνοs.Οδός Καραολή

Είναι το σπίτι της Μικρασιάτισσας Κωστούλας Ιωάννου

Πρόκειται για ένα ορθογώνιο κτίσμα. Ανεβαίνεις δυο τρία σκαλοπάτια και μπαίνεις στη σάλα του σπιτιού. Δίπλα ακριβώς είναι η κρεβατοκάμαρα. Εξωτερικά των δύο αυτών δωματίων είχε προστεθεί μια στενή κουζίνα και ένας καμπινές.

Όλα ήταν πεντακάθαρα γιατί οι πρόσφυγες νοικοκυρές φημίζονταν για την νοικοκυροσύνη τους. Μια μικρή αυλίτσα σαν διάδρομος, στολισμένη με λουλούδια ολοκλήρωνε το χώρο. Όταν ζούσε η ιδιοκτήτριά του ήταν ανοιχτό και φιλόξενο. Kαι ηκυρά Κωστούλα αγαπητή σε όλους. Την είχα επισκεφτεί αρκετές φορές και μου αφηγήθηκε με ένα χειμαρρώδη λόγο την ιστορία της…

Το σπίτι μετά το θάνατο της είναι κλειστό. Οι γείτονες με πληροφόρησαν ότι ανοίγει όταν έρχονται οι εγγονές της το καλοκαίρι.

Παραδίπλα από το σπίτι της Κωστούλας Ιωάννου ήταν το σπίτι του Γεωργίου και της Βασιλικής Γεωργαντζέλη. Η Βασιλική είναι η καπνεργάτρια που σκοτώθηκε στην αιματοβαμμένη απεργία του 1926.

Μια περιγραφή του σπιτιού της Β. Γεωργαντζέλη μας έχει δώσει η εγγονή της, που φέρει και το όνομα της γιαγιάς. Η Βασιλική Γεωργαντζέλη – Ψάρρη:

«Το σπίτι βέβαια ήταν ένα κλασικό σπίτι όπως ήταν όλα τα προσφυγικά. Ήταν δύο δωμάτια, το ένα πίσω από το άλλο και υπήρχε και μια κουζίνα κι ένα μπάνιο. Με μια μικρή, πολύ μικρή αυλίτσα το καθένα. Και με το διπλανό τους χώριζε μια φράχτη… Έχουν μείνει αυτά μέσα μου εικόνες, πώς το λένε…

Σε κάθε δωμάτιο, στο πρώτο δωμάτιο νομίζω, υπήρχε ένα κρεββάτι κι ένα τραπέζι με καρέκλες. Ήταν λιτά τα πράγματα. Γιατί εμείς όταν γνωρίσαμε αυτό το σπίτι ο πατέρας μου ήταν ήδη παντρεμένος. Άρα υπήρχε ένα κρεβάτι για το θείο, ένα κρεββάτι για τη γιαγιά…»

Το σπίτι αυτό σήμερα είναι ιδιοκτησίας του Κ. Αποστολιώτη, ο οποίος το ένωσε με το δικό του προσφυγικό και έχουν γίνει μια σύγχρονη μονοκατοικία.

Ερυθραία. Ιωνίας και Ελευθερίου Βενιζέλου

Στη διασταύρωση των οδών, αρ.49 είναι το προσφυγικό σπίτι που εγκαινίασε ο ίδιος ο Ελευθέριος Βενιζέλος το 1930. Ιδιοκτησίας τότε του Γιάννη Τσάμπου. Σήμερα ανήκει στους γιους του: Γιάννη, Βαγγέλη και Δημήτριο.

Το σπίτι αυτό που κάποτε είχε στεγάσει πρόσφυγες τώρα στεγάζει μετανάστη Βορειοηπειρώτη. Φαίνεται πως η μοίρα αυτών των σπιτιών είναι να φιλοξενούν ανθρώπους που έχουν της προσφυγιάς τη μοίρα… Τότε τους Μικρασιάτες πρόσφυγες. Τώρα τους οικονομικούς μετανάστες (βορειοηπειρώτες, Αλβανούς…) Αλλά και Ρομά, οι οποίοι εργάζονται στην πόλη μας και προτιμούν τα σπίτια αυτά παρά τα διαμερίσματα των σύγχρονων πολυκατοικιών…

Άλλοι καημοί , άλλες ιστορίες θα ακούγονται τα βράδια στα στενά δωμάτια τους.

Δεν ακούγονται πια οι ιστορίες της γιαγιάς και του παππού που με πολλές δυσκολίες κατάφερε να γλυτώσουν από τους Τσέτες και τελικά να φτάσουν σ’ ένα ελληνικό λιμάνι κι από κει να βρεθούν στο Αγρίνιο, την καπνούπολη της Αιτωλ/νίας.

Τώρα θα αφηγούνται ιστορίες για τη φτωχή πατρίδα που εγκατέλειψαν για να ‘ρθουν στην Ελλάδα με βάρκα την ελπίδα για μια καλύτερη ζωή. Η Ελλάδα γι αυτούς ήταν ένας παράδεισος. Η οικονομική κρίση δεν την είχε αγγίξει. Υπήρχαν τα καπνά, οι αγροτικές εργασίες τους απέδιδαν κέρδη…

Οι Ρομά θα συζητούν για το εμπόριο και τις λαϊκές αγορές που άλλοτε ανθούσαν και τώρα φθίνουν κι αυτές…

Τα σπίτια αυτά, τα χαμηλά, τα ταπεινά, τα ετοιμόρροπα ίσως, ξέρουν να αφουγκράζονται και να μαλακώνουν τους καημούς όσων κοιμούνται σε ξένη πατρίδα κι ονειρεύονται το σπίτι που γεννήθηκαν, τα πρόσωπα που έμειναν στη δική τους πατρίδα… Οι τοίχοι αυτών των σπιτιών είναι ποτισμένοι με δάκρυ και νοσταλγία…

Περπατάω στους δρόμους του Αγίου Κωνσταντίνου Αγρινίου, που φέρουν ονόματα της αλησμόνητης πατρίδας όπως: Ιωνία, Σμύρνη, κλπ.

Καταγράφω και αποτυπώνω στη φωτογραφική μηχανή μου τα εναπομείνανταπροσφυγικά των προσφύγων!

Ερυθραία. Οδός Ιωνίας

Μπαίνω σ’ ένα προσφυγικό καφενείο. Το καφενείο του Χρήστου Κατσάνου. Εκεί συναντώ τις αδελφές Κατσάνου, Αθηνά και καθισμένες στις παλιές ξύλινες καρέκλες του καφενείου. Γύρω τους ένα σωρό αντικείμενα, απομεινάρια του παλιού καφενείου.

Ψηλά σ’ ένα τοίχο παρατηρώ έναν πίνακα. Ξεθωριασμένο κάπως από το χρόνο… Ρωτάω για τον πίνακα. Η κ. Αθηνά Κατσάνου μου λέει: Αυτό το έφεραν οι γονείς μου από την πατρίδα τους. Τον είχαμε πάει και στην έκθεση που είχε κάνει ο Δήμαρχος μας ο κ. Ψωμιάδης. Πλησιάζω και παρατηρώ τον πίνακα. Η κ. Αθηνά μου δίνει ένα χαρτί να ξεσκονίσω το γυαλί, γιατί η ίδια τώρα πια δε μπορεί να το κάνει… Καθαρίζω τη σκόνη και τις αράχνες και κείνη μου εξηγεί τι παριστάνει ο πίνακας: να, βλέπεις μου λέει το βασιλιά και το Βενιζέλο;

Σαν ταυτόχρονα με το ξεσκόνισμα της εικόνας να «ξεσκονίστηκε» και η μνήμη της και αρχίζει ν’ αφηγείται για την οικογένειά της… Οι δικοί μου ήρθαν από τη Νικομήδεια, λέει. Είχαν περιουσία εκεί… Η θεία μου, μου δείχνει μια φωτογραφία, φορούσε πεντόλιρα στο λαιμό της, βλέπεις; Και ήρθαν εδώ πρόσφυγες…

Φωτογραφίζω τον πίνακα. Εκείνη με παρακολουθεί και μονολογεί: τα χάσαμε όλα…

Εκτιμά πολύ την αξία του πίνακα. Όχι την οικονομική, αλλά τη συναισθηματική! Είναι κάτι πολύτιμο για κείνη και μου το δείχνει με καμάρι.

Δίπλα στο καφενείο είναι το σπίτι τους. Στην αυλή του υπάρχει ένα πηγάδι που από αυτό ξεδιψούσε όλη η γειτονιά. Το πηγάδι το’ χε ανοίξει ο πατέρας μου. Πηγάδια έφτιαχνε. Αυτή ήταν η δουλειά του. Το πηγάδι διατηρείται ως σήμερα, μνημονικός τόπος της λειψυδρίας…

Αγρίνιο. Πλατεία Δημοκρατίας. Δημοτικό καφενείο.

Εδώ, συναντώ τον κ. Φάνη Βέτσα. Ο κ. Φάνης κάτοικος Αγίου Κωνσταντίνου Αγρινίου και θαμώνας του καφενείου, μου έδωσε ένα κείμενο που είχε γράψει το Μάη του 2001. Το δημοσιεύω όπως ακριβώς είναι:

Στο τέλος της δεκαετίας του 1920 είχε επισκεφτεί το Αγρίνιο ο τότε Πρωθυπουργός της χώρας Ελευθέριος Βενιζέλος που κύριος σκοπός αυτής της επίσκεψης ήταν να παραστεί στα εγκαίνια και αυτοπροσώπως, να θεμελιώσει τα σπίτια του προσφυγικού συνοικισμού Ερυθραίας Αγίου Κων/νου Αγρινίου.

Με διάφορες εκδηλώσεις η μεγάλη πλειοψηφία του λαού του Αγρινίου και της περιοχής με πρωτοπόρους τους Μικρασιάτες πρόσφυγες υποδέχθησαν τον Ελευθέριο Βενιζέλο, ο οποίος είχε δεθεί στενά με το προσφυγικό στοιχείο.

Τα εγκαίνια έγιναν στα θεμέλια του σπιτιού του Γιάννη Τσάμπου, το σπίτι του οποίου βρίσκεται σε πολύ καλή κατάσταση από άποψη στερεότητας, το οποίο κληρονόμησαν οι γιοί του Γιάννη Τσάμπου, Βαγγέλης και Δημήτριος. Βρίσκεται στο Συνοικισμό Ερυθραίας Αγίου Κων/νου στη διασταύρωση των οδών Ιωνίας αρ. 49 και Ελευθερίου Βενιζέλου, που τώρα κατοικείται πάλι από πρόσφυγες (βορειοηπειρώτες αυτή τη φορά).

Όμως η μεγάλη συμμετοχή του λαού τόσο στην υποδοχή του Βενιζέλου όσο και σταεγκαίνια δεν άρεσε στους Αντιβενιζελικούς- κατάλοιπα του διχασμού και του ρατσισμού- και την πρώτη νύχτα μετά των εγκαινίων άγνωστοι-γνωστοί βέβηλοι, ιερόσυλοι πήγαν και μπήκαν στα θεμέλια όπου πριν ο Βενιζέλος είχε τοποθετήσει τη στερεά πέτρα, κατά την ώρα του αγιασμού και αφού αναποδογύρισαν την εν λόγω πέτρα που πάνω της ο αρχιμάστορας που θα έχτιζε το σπίτι είχε χαράξει το σχήμα του σταυρού (έτσι όριζε το έθιμο), οι βέβηλοι- ιερόσυλοι πάνω στη στερεά πέτρα και πάνω στο σχήμα του Σταυρού έχεσαν, κόπρισαν κλπ. Αυτά έγιναν πριν από 70 χρόνια στον Άγιο Κων/νο Αγρινίου.

Κατά την πρόσφατη περιφορά και λιτάνευση της εικόνας των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, περνώντας μπροστά από το ιστορικό σπίτι του Τσάμπου, το αναφέραμε στο Δήμαρχο Αγρινίου κ. Θύμιο Σώκο και του προτείναμε να αναρτηθεί από ειδική υπηρεσία του Δήμου στον τοίχο του σπιτιού μαρμάρινη πλάκα που να αναφέρει ότι το σπίτι αυτό εθεμελιώθη πριν 70 χρόνια από τον Πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο.

Και Μουσείο Προσφυγικού Νοικοκυριού που εξήγγειλε ο κ. Δήμαρχος στο φετινό χορό ΚΑΠΗ Αγ. Κων/νου προγραμματίζει να μετατρέψει εδώ στον Άγιο Κων/νο το ιστορικό αυτό σπίτι Τσάμπου σε Μουσείο.

Με προσοχή άκουσε αυτά ο Δήμαρχος και υποσχέθηκε και μαρμάρινη πλάκα να βάλει καθώς επίσης να μετατρέψει το ιστορικό σπίτι Τσάμπου σε Μουσείο.

Μάης 2001, Φάνης Βέτσας, κάτοικος Αγ. Κων/νου Αγρινίου.

Το σπίτι του… πρόσφυγα. Του μαθητή …η γνώση

Με μια ομάδα μαθητριών επισκεφτήκαμε και φωτογραφίσαμε το ιστορικό αυτό σπίτι, όπως σωστά το χαρακτηρίζει ο κ. Φάνης Βέτσας.

Στη συνέχεια συζητήσαμε στην ολομέλεια της Πολιτιστικής ομάδας ανάμεσα σε άλλα και το θέμα αυτό. Η Πολιτιστική ομάδα συμφωνεί με την πρόταση που διατυπώθηκε προφορικά από τους κατοίκους του Αγίου Κωνσταντίνου προς τον τότε Δήμαρχο κ. Θύμιο Σώκο.

Εκτιμούμε ότι το σπίτι «Του Πρόσφυγα» θα μπορούσε να στεγάσει τη «Μνήμη των προσφύγων»…

Φωτογραφίες, αντικείμενα και προφορικές μαρτυρίες υπάρχουν. Θέληση υπάρχει…

Τουλάχιστον, να μπει μια μαρμάρινη πλάκα, όπως αναφέρει ο κ. Φ. Βέτσας, και να δηλώνει την ταυτότητα αυτού του σπιτιού…

Για να μαθαίνουν οι νέοι τη νεώτερη ιστορία του τόπου και της πατρίδας μας.

Από την εργασία της Πολιτιστικής Ομάδας του 2ου Γυμνασίου Αγρινίου «Κοσμάς ο Αιτωλός» http://politistiki2gymnagrinio.blogspot.gr